Bài soạn "Chỉ từ" số 3

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Chỉ từ là gì?
1.1. Các từ được in đậm trong những câu sau bổ sung ý nghĩa cho từ nào?
Ngày xưa có ông vua nọ sai một viên quan đi dò la khắp nước tìm người tài giỏi. Viên quan ấy đã đi nhiều nơi, đến đâu quan cũng ra những câu đố oái oăm để hỏi mọi người. Đã mất nhiều công tìm kiếm nhưng viên quan vẫn chưa thấy có người nào thật lỗi lạc.Một hôm, viên quan đi qua một cánh đồng làng kia, chợt thấy bên vệ đường có hai cha con nhà nọ đang làm ruộng [...]
(Em bé thông minh)
Trả lời:
Từ ấy bổ nghĩa cho từ viên quan.
Từ kia bổ sung cho từ làng.
Từ nọ bổ nghĩa cho từ nhà.

1.2. So sánh các từ và cụm từ sau để rút ra được ý nghĩa mà các chỉ từ bổ sung cho danh từ.
ông vua / ông vua nọ;
viên quan / viên quan ấy;
làng / làng kia;
nhà / nhà nọ.
Trả lời:
ông vua / ông vua nọ: Từ nọ bổ nghĩa cho từ ông vua - giúp xác định vị trí của ông vua được cụ thể hơn.
viên quan / viên quan ấy: Từ "ấy" là phụ ngữ trong cụm danh từ nhằm xác định vị trị của viên quan, giúp phân biệt viên quan này và những viên quan khác.
làng / làng kia: Từ "kia" làm phụ ngữ cho danh từ làng - nhằm xác định vị trí của ngôi làng trong không gian.
nhà / nhà nọ: Từ "nọ" làm phụ ngữ cho danh từ nhà nhằm xác định vị trí của ngôi nhà trong không gian, phân biệt ngôi nhà nọ với những ngôi nhà khác.

1.3. Nghĩa của các từ ấy, nọ trong những câu sau có gì giống và khác so với các từ in đậm ở trên?Hồi ấy, ở Thanh Hoá có một người làm nghề đánh cá tên là Lê Thận. Một đêm nọ, Thận thả lưới ở một bến vắng như thường lệ.(Sự tích Hồ Gươm)Trả lời:Các từ "ấy, nọ" trong câu 3 có tác dụng xác định cụ thể các danh từ hồi, đêm là những từ chỉ thời gian, Các từ ấy, nọ trong câu 2 là những từ chỉ không gian.
Giống nhau là các từ này đều bổ sung ý nghĩa cho danh từ đi kèm.

2. Hoạt động của chỉ từ trong câu
2.1. Trong các câu đã dẫn ở phần 1, chỉ từ đảm nhiệm chức vụ gì?
Ta sẽ thấy các chỉ từ đứng ở vị trí phụ ngữ sau, cùng với danh từ trung tâm và phụ ngữ trước tạo thành cụm danh từ: ông vua nọ, viên quan ấy, cánh đồng làng kia,...
Các chỉ từ nhằm xác định vị trí của sự vật trong không gian và thời gian

2.2. Tìm chỉ từ những câu dưới đây. Xác định chức vụ của chúng trong câua. Cuộc chống Mĩ cứu nước của nhân dân ta dù phải kinh qua gian khổ, hi sinh nhiều hơn nữa, song nhất định thắng lợi hoàn toàn.Đó là một điều chắc chắn.
(Hồ Chí Minh)
b. Từ đấy, nước ta chăm nghề trồng trọt, chăn nuôi và có tục ngày Tết làm bánh chưng, bánh giầy.
(Bánh chưng, bánh giầy)
Trả lời:
a. Chỉ từ: đó. Trong câu "Đó là một điều chắc chắn.', chỉ từ đó giữ chức vụ chủ ngữ, nó thay thế cho nội dung đã được đề cập ở phần trước.
b. Chỉ từ: đấy. "Từ đấy"là thành phần trạng ngữ của câu, xác định về thời điểm cho hành động tiếp theo. Như vậy, chỉ từ còn có thể có mặt trong thành phần trạng ngữ của câu.

3. Ghi nhớ
Chỉ từ là những từ dùng để trỏ vào sự vật, nhằm để xác định vị trí sự vật trong không gian hoặc thời gian.
Chỉ từ thường làm phụ ngữ trong cụm danh từ. Ngoài ra chỉ từ còn có thể làm chủ ngữ hoặc trạng ngữ trong câu

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI
Câu 1: (Trang 138 - SGK Ngữ văn 6 tập 1) Tìm chỉ từ trong những câu sau đây. Xác định ý nghĩa và chức vụ của các chỉ từ ấy.a. Vua cha xem qua một lượt rồi dừng lại trước chồng bánh chưng của Lang Liêu, rất vừa ý, bèn gọi lên hỏi. Lang Liêu đem giấc mơ gặp thần ra kể lại. Vua cha ngẫm nghĩ rất lâu rồi chọn hai thứ bánh ấy đem tế Trời, Đất cùng Tiên Vương
(Bánh chưng, bánh giầy)
b. Đấy vàng, đây cũng đồng đen Đấy hoa thiên lí, đây sen Tây Hồ.(Ca dao)
c. Nay ta đưa năm mươi người con xuống biển, nàng đưa năm mươi người con lên núi, chia nhau cai quản các phương.
(Con Rồng, cháu Tiên)
d. Từ đó nhuệ khí của nghĩa quân ngày một tăng.
(Sự tích Hồ Gươm)
Bài làm:
a. Chỉ từ trong câu là: hai thứ bánh ấy, ấy thay thế cho “của Lang Liêu”.
Ý nghĩa: Xác định sự vật trong không gian phân biệt bánh của Lang Liêu với những thứ khác.
Chức vụ: Làm phụ ngữ cho cụm danh từ: hai thứ bánh.
b. Chỉ từ trong câu là: đấy vàng, đây cũng, đấy hoa, đây sen
Đấy, đây ở hai dòng thơ đều làm trạng ngữ chỉ thời gian hiện tại.
c. Chỉ từ trong câu là: nay
Ý nghĩa: xác định sự vật trong thời gian.
Chức năng: trạng ngữ chỉ thời gian.
d. Chỉ từ trong câu là: Đó
Định vị sự vật trong không gian.
Chức năng: Làm trạng ngữ.

Câu 2: (Trang 138 - SGK Ngữ văn 6 tập 1) Thay các cụm từ in đậm dưới đây bằng những chỉ từ thích hợp và giải thích vì sao cần thay như vậy. a. Giặc tan vỡ. Đám tàn quân giẫm đạp lên nhau chạy trốn, tráng sĩ đuổi đến chân núi Sóc. Đến chân núi Sóc, một mình một ngựa, tráng sĩ lên đỉnh núi, cởi giáp sắt bỏ lại, rồi cả người lẫn ngựa bay lên trời.
(Thánh Gióng)
b. Người ta còn nói khi ngựa thét ra lửa, lửa đã thiêu cháy một làng, cho nên làng bị lửa thiêu cháy về sau gọi là làng Cháy.
(Thánh Gióng)
Bài làm:
a. Đến chân núi Sóc = đến đấyGiặc tan vỡ. Đám tàn quân giẫm đạp lên nhau chạy trốn, tráng sĩ đuổi đến chân núi Sóc. Đến đấy, một mình một ngựa, tráng sĩ lên đỉnh núi, cởi giáp sắt bỏ lại, rồi cả người lẫn ngựa bay lên trời.b. Làng bị lửa thiêu cháy = làng ấyNgười ta còn nói khi ngựa thét ra lửa, lửa đã thiêu cháy một làng, cho nên làng ấy về sau gọi là làng Cháy.==> Cách thay thế như vậy để tránh hiện tượng lặp từ.

Câu 3: (Trang 138 - SGK Ngữ văn 6 tập 1) Có thể thay thế các chỉ từ trong đoạn dưới đây bằng những từ hoặc cụm từ nào không? Rút ra nhận xét về tác dụng của chỉ từNăm ấy, đến lượt Lý Thông nộp mình. Mẹ con hắn nghĩ kế lừa Thạc Sanh chết thay. Chiều hôm đó, chờ Thạch Sanh kiếm củi về, Lý Thông dọn một mâm rượu thịt ê hề mời ăn, rồi bảo: - Đêm nay, đến phiên anh canh miếu thờ, ngặt vì dở cất mẻ rượu, em chịu khó thay anh, đến sáng thì về.(Thạch Sanh)
Bài làm:
Chỉ từ trong đoạn văn trên là: ấy, nay .
Các chỉ từ không thay được, điều này cho thấy chỉ từ có vai trò rất quan trọng. Chúng có thể chỉ ra những sự vật, những thời điếm, giúp người nghe, người đọc định vị được các sự vật, thời điểm ấy trong chuỗi sự vật hay trong dòng thời gian vô tận.