Bài văn phân tích tác phẩm "Mấy ý nghĩ về thơ" số 3
Nguyễn Đình Thi (1924-2003) tại Luông Pha Băng (Lào) quê gốc ở Hà Nội, Việt Nam. Thủa nhỏ, ông sống cùng gia đình tại Lào đến năm 1931 mới trở lại Việt Nam cùng gia đình. Năm 1941, ông tham gia hoạt động cách mạng và giữ nhiều trọng trách quan trọng trong Hội Văn học – Nghệ thuật sau này là Hội nhà văn Việt Nam. Nhắc đến Nguyễn Đình Thi là nhắc đến một người nghệ sĩ đa tài, một nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình văn học lỗi lạc. Ở lĩnh vực nào ông cũng để lại những đóng góp đáng nghi nhận cho hậu thể. Trong số đó phải kể đếnn tiểu luận “Mấy ý nghĩ về thơ” là một trong những tác phẩm để đời của Nguyễn Đình Thi.
Tiểu luận “Mấy ý nghĩ về thơ” của Nguyễn Đình Thi được viết ngày 12-9-1949 tại Hội nghị tranh luận văn nghệ diễn ra ở Việt Bắc. Tác phẩm sau này được đưa vào tập “Mấy vấn đề về văn học” của ông. Trong bài tiểu luận, ông muốn hướng tới một định nghĩa khác về thơ, gợi mở một chân trời sáng tạo mới cho nhà thơ Việt Nam vào những năm cuối của thập niên 40, thế kỉ XX. Đây là bài phát biểu về quan niệm thơ ca thực sự có giá trị mà đến bây giờ người ta vẫn nhắc đến khi đề cập đến vấn đề cách tân thơ ca.
Ngay từ phần đầu bài tiểu luận, Nguyễn Đình Thi đã nhắc lại một số định nghĩa về thơ, một số quan điểm về thơ đã từng được lưu truyền như: thơ là những lời, thơ là những đề tài đẹp, thơ in sâu và trí nhớ, đầu mối của thơ là ở bên trong tâm hồn con người…Tác giả vừa nhắc lại ý nghĩa của thơ vừa đưa ra tranh biện. Ông đã dẫn chứng ra hai câu thơ Nguyễn Du tả tú bà như:
Thoắt trông lờn lợt mầu da
Ăn chi to béo đẫy đà làm sao!
Qua đoạn miêu tả tú bà trong Truyện Kiều cho thấy không phải lúc nào thơ cũng này những lời hay, ý đẹp. Những câu từ trau chuốt mà nó còn có cả những câu chữ tầm thường trong cuộc sống hàng ngày. “Nôm na mách qué” đã trở thành những lời thơ được truyền tụng muôn đời.
Và thơ cũng không phải lúc nào cũng chứa các đề tài “đẹp” như phong hoa tuyết nguyệt của các cụ trong thi ca xưa. Mà nó còn là những đề tài hết sức chân thực của đời sống như trong bài thơ của Bô đơ le – nhà thơ người Pháp đã mô tả cái xác của con chó chết đầy giòi bọ. Và ở trong thời kỳ kháng chiến như ở nước ta một cái xe đạp, một khẩu súng cho đến cái ba lô trên vai người chiến sĩ…cũng trở thành đề tài cho các nhà thơ. Nhà thơ ngày này không tìm đến cái viển vông bên ngoài mà hướng tới cuộc sống thực của con người.
Nếu bảo rằng thơ dễ “in sâu vào trí nhớ” thì tác giả nêu câu hỏi tại sao những công thức toán học không phải là thơ mà ta vẫn nhớ rất lâu. Phần tiếp theo tác giả đưa ra một vài ý nghĩ về thơ đó là: “làm thơ thể hiện một trạng thái tâm lí đang rung chuyển khác thường, làm thơ là đang sống khi tâm hồn đang rung động. Bài thơ làm sống ngay lên một tình cảm, một nỗi niềm trong lòng người đọc. Bài thơ được xem là sợi dây truyền tình cảm cho người đọc…” Thơ được xem là tiếng nói của tâm hồn, là tư tưởng và tình cảm của con người.
Sau đó tác giả đi sâu vào phân tích đặc trưng hình ảnh trong thơ, câu chữ trong thơ, nhạc của thơ, đường đi của thơ và tính hàm xúc của thơ. Hình ảnh trong thơ không phải là hình ảnh cầu kỳ mà là hình ảnh thực nảy lên trong tâm hồn. Người làm thơ lượm những tia lửa ấy rồi “kết nên một bó sáng, nó là hình ảnh thơ”. Vấn đề là ở chỗ: hình ảnh thơ là “hình ảnh sống”, nó đến theo kiểu “bắt chợt”, nó có khả năng “truyền cảm”, nó mang tính “tự nhiên”, “tươi nguyên”, “mới mẻ”, "đột ngột", “lạ lùng”, thoát ra khỏi “thói quen”, “sự rập khuôn”. Hình ảnh thơ phải làm ta ngạc nhiên vừa cảm thấy như đã quen thuộc tự bao giờ.
“Chữ” và “tiếng” được thể hiện trong thơ cần phải mang hình tượng, hàm súc, biểu cảm và đa nghĩa. Điều kì diệu của mỗi bài thơ là mỗi tiếng, mỗi chữ ngoài nghĩa của nó, ngoài công dụng gọi tên sự vật còn giúp mở rộng ra xung quanh lan tỏa cảm xúc như một vùng ánh sáng động đậy. Và sức mạnh của thơ chính là nằm ở sự gợi tả đó. “Thi tại ngôn ngoại, thơ đã nghĩa và hàm súc”. Khi nhắc đến sự đa nghĩa của thơ, Nguyễn Đình Thi đã sử dụng hình ảnh ngon nến: “Mỗi chữ như một ngọn nến đang cháy, những ngọn nến ấy xếp lên nhau thành một vùng sáng chung. Ánh sáng không những ở đầu ngọn nến, nó ở tất cả xung quanh những ngọn nến”. Ý thơ cũng không nằm trong những câu chữ mà nó vây bọc xung quanh toàn bộ tác phẩm.
Nói đến thơ không thể không nhắc đến vần điệu. Nguyễn Đình Thi cho rằng những luật lệ của thơ, từ âm điệu, đến vần đều là vũ khí rất mạnh trong tay người làm thơ. Nếu thiếu vũ khi ấy thì “trận đánh gay go thêm nhiều, những người làm thơ vẫn có thể thắng”. Tác giả cũng khẳng định “không có vấn đề thơ tự do, thơ có vần hay thơ không vần. Chỉ có thơ thực và thơ giả, thơ hay và thơ không hay, thơ và không thơ”. Do đó nhà thơ phải tìm tòi, thử thách để tìm ra một hình thức thơ mới. Thơ cần sự sáng tạo nhưng không thể buông thả, bừa bãi. Những bài thơ tục tĩu, lăng nhăng tầm phào chỉ làm cho độc giả quay lưng lại với thơ.
Những quan điểm về thơ của Nguyễn Đình Thi được xem là rất đúng đắn, tiến bộ, sát thực với tình hình thơ ca đương thời. Và cho đến ngày nay nó vẫn còn nguyên giá trị khiến cho lớp hậu bối cần phải soi xét trông vào.
Tiểu luận “Mấy ý nghĩ về thơ” có hệ thống luận điểm rõ ràng, lập luận chặt chẽ, sắc sảo. Tác giả sử dụng linh hoạt các thao tác lập luận so sánh, phân tích, giải thích cũng như bác bỏ. Cách suy luận cực kỳ logic, cách lấy dẫn chứng độc đáo và tinh tế giúp soi sáng cho luận điểm. Ngôn ngữ có sự chọn lọc vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo. Tác phẩm mặc dù đã ra đời cách đây 60 năm nhưng cho đến nay người đọc vẫn dễ dàng nhận thấy những điều mà tác giả đặt ra không hề cũ. Nó có ý nghĩa sâu sắc cho đến hiện thực sáng tác văn học ngày nay.
