Bài văn phân tích vở kịch "Tôi và chúng ta" số 5

Lưu Quang Vũ (1948 - 1988) quê ở Quảng Nam, lớn lên ở Hà Nội; tham gia quân đội thời kì chống Mĩ và bắt đầu làm thơ từ những năm I960. Đến năm 1980, tác giả chuyển hẳn sang lĩnh vực sân khấu. Chỉ chưa đầy mười năm, ông đã sáng tác khoảng năm mươi kịch bản, đề tập đến hàng loạt vấn đề thời sự nóng hổi trong thời kì xã hội chuyển động mạnh mẽ theo hướng đổi mới. Hầu hết các vở kịch của ông đã được dàn dựng và biểu diễn. Ông mất đột ngột vì tai nạn giao thông, khi tài năng đang lên tới đỉnh cao. Năm 2000, Lưu Quang Vũ đã được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học

Vở kịch Tôi và chúng ta ra đời trong hoàn cảnh xã hội có nhiều thay đổi lớn lao. Sau đại thắng mùa xuân 1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất, bắt đầu chuyển sang giai đoạn lịch sử mới. Nhiệm vụ chính trị hàng đầu của toàn Đảng, toàn dân là khôi phục, cải tạo và phát triển kinh tế để xây dựng Việt Nam thành một đất hước giàu mạnh phồn vinh. Trước yêu cầu này, nhiều nguyên tắc, quy chế và phương thức sản xuất cũ ngày càng tỏ ra xơ cứng, lạc hậu. Muốn phát triển sản xuất cần phải thay đổi tư duy, phá bỏ cách suy nghĩ, cách làm việc cũ kĩ, lạc hậu, thay đổi phương thức quản lí, tổ chức, không thể giữ mãi các nguyên tắc, phương pháp đã lỗi thời trước nhu cầu bức thiết của cuộc sống. Đây là một quá trình đấu tranh lâu dài, gay gắt, cần đến những con người có trí tuệ và bản lĩnh, dám nghĩ dám làm.

Vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ ra đời trong hoàn cảnh ấy đã được mọi người nồng nhiệt đón nhận và đánh giá là khá thành công về nội dung, nghệ thuật qua việc xây dựng tình huống kịch hấp dẫn với các nhân vật có tính cách tương phản rõ nét. Nội dung vở kịch phản ánh cuộc đấu tranh gay gắt để thay đổi phương thức tổ chức, lề lối hoạt động sản xuất ở xí nghiệp Thắng Lợi. Một bên là tinh thần dám nghĩ dám làm, khát khao đổi mới vì lợi ích tập thể mà đại diện là Giám đốc xí nghiệp Hoàng Việt, kíp trưởng Thanh, kĩ sư Lê Sơn và đa số anh chị em công nhân. Một bên là tư tưởng bảo thủ, khư khư giữ lấy các nguyên tắc, quy chế đã thành cứng nhắc, lạc hậu với đại diện là Phó Giám đốc Nguyễn Chính, Quản đốc phân xưởng Trương, được sự hỗ trợ của đại diện ban thanh tra của Bộ là Trần Khắc.

Thông qua việc miêu tả xung đột giữa hai phía, tác giả khẳng định rằng không thể có thứ chủ nghĩa tập thể chung chung, không thể giữ mãi các nguyên tắc, phương pháp cũ kĩ, lạc hậu trước sự chuyển biến nhanh chóng của cuộc sống. Cái chúng ta phải được hình thành từ nhiều cái tôi cụ thể, vì thế cần quan tâm đến quyền lợi, hạnh phúc của từng cá nhân trong tập thể. Đặt vở kịch trong tình hình đất nước những năm tám mươi, chúng ta mới thấy chủ đề của vở kịch quả là có ý nghĩa quan trọng.

Hiện trạng của xí nghiệp Thắng Lợi được nhắc đến trong vở kịch này có tính chất khá phổ biến đối với nhiều xí nghiệp, nhà máy lúc bấy giờ. Máy móc cũ kĩ, lạc hậu, quy mô sản xuất nhỏ, tổ chức, phân công lao động không hợp lí, kém hiệu quả. Đời sống của anh chị em công nhân ngày càng khó khăn. Thay đổi phương thức sản xuất đã trở thành yêu cầu tất yếu. Những con người tiên tiến đã nhận ra điều ấy và khát khao được biến nó thành hiện thực. Nhưng họ đã vấp phải sự chống đối quyết liệt của những kẻ bảo thủ, xu nịnh, mượn danh nghĩa bảo vệ truyền thống mà Nguyễn Chính là đại diện. Cuộc đấu tranh giữa hai phái thật gay gắt nhưng đương nhiên chiến thắng sẽ thuộc về những con người mới.

Đoạn trích trong sách giáo khoa chiếm gần hết cảnh ba của vở kịch Tôi và chúng ta (gồm chín cảnh), nội dung diễn tả cuộc xung đột trực tiếp đầu tiên giữa hai phái (nhân vật Hoàng Việt, nhân vật Nguyễn Chính có thể xem là các đại diện) khi họ công khai bộc lộ quan điểm của mình. Ở hai cảnh trước của vở kịch, Lưu Quang Vũ đã hé mở tình huống mâu thuẫn và tính cách của các nhân vật chính. Đến cảnh ba, tác giả tập trung thể hiện cuộc đối đầu gay gắt công khai đầu tiên giữa hai tuyến nhân vật diễn ra trong phòng làm việc của giám đốc Hoàng Việt. Vậy tình huống kịch và mâu thuẫn cơ bản ở đoạn trích này là gì?

Đó là tình trạng ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp đã đến lúc phải giải quyết bằng những quyết định táo bạo. Sau quá trình tìm hiểu kĩ càng, hôm nay, quyền giám đốc Hoàng Việt (mới nhận chức vụ này hơn một năm) quyết định công bố kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Như vậy có nghĩa là anh (cùng với kĩ sư Lê Sơn) đã công khai tuyên chiến với cơ chế quản lí và phương thức tổ chức đã trở nên lỗi thời. Những công bố của Hoàng Việt liên tiếp gây bất ngờ đối với nhiều người.

Phản ứng của trưởng phòng Tổ chức lao động và trưởng phòng Tài vụ liên quan đến biên chế, đến quỹ lương. Phản ứng của Quản đốc phân xưởng Trương liên quan đến hiệu quả sản xuất và quản lí công nhân. Khi Hoàng Việt khẳng định phải đổi mới, phản ứng của nhóm người này càng lúc càng gay gắt. Những xung đột trên chứng tỏ muốn mở rộng quy mô sản xuất, xí nghiệp cần phải có nhiều thay đổi mạnh mẽ, đồng bộ.

Những tình tiết mà tác giả đưa ra chứng minh cho mâu thuẫn căng thẳng giữa cái mới và cái cũ. Điều đó thể hiện qua tính cách của các nhân vật tiêu biểu, mà tính cách chủ yếu được bộc lộ qua hành động và ngôn ngữ.Giám đốc Hoàng Việt là một người lãnh đạo có bản lĩnh và tinh thần trách nhiệm cao, dám nhìn thẳng vào sự thật, dũng cảm sửa sai, năng động, dám nghĩ, dám làm, biết sử dụng người có khả, năng để phục vụ cho lợi ích của tập thể, cho sự phát triển của xí nghiệp. Đứng trước những khó khăn rất lớn của xí nghiệp, Hoàng Việt đã triệu tập cuộc họp toàn thể ban lãnh đạo để trình bày kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Theo ông, muốn phát triển quy mô sản xuất, phải tận dụng hết khả năng lao động của công nhân, mà muốn vậy thì phải lo đủ nguồn vật tư, nguyên liệu.

Sau đó là phải trang bị các loại máy móc mới và nâng cao trình độ tay nghề của công nhân. Phương hướng mới của Giám đốc Hoàng Việt đưa ra đụng chạm tới chỉ tiêu kế hoạch sản xuất của xí nghiệp do cấp trên đưa xuống. Mà quỹ lương của xí nghiệp thì chỉ đủ trả cho số công nhân trong biên chế. Muôn mở rộng sản xuất thì phải cần thêm thợ, có nghĩa là cần cổ tiền để trả lương cho thợ, mà tiền thì không có. Những quy định về luật pháp, về quyền hạn và trách nhiệm của một giám đốc, Hoàng Việt cũng không có. Gay nhất là phần lớn thành viên trong ban lãnh đạo không ủng hộ ông. Chúng ta thử xem Hoàng Việt sẽ làm thế nào để giải quyết những khó khăn to lớn đó.

Trước hết, ông đã giải quyết vấn đề quỹ lương bằng một quyết định bất ngờ và táo bạo: Trước mắt, chúng ta sẽ dừng việc xây nhà khách, sẽ có tiền trả đủ hai tháng lương. Sau này sẽ truy hoàn. Việc làm này của Giám đốc thật dũng cảm bởi ông đã phá vờ cơ chế cũ, dám chịu trách nhiệm trước việc làm của mình. Tiếp đó, ông đề cập đến việc tu sửa máy móc hỏng hóc, đặt ra chế độ lương khoán theo sản phẩm để từ đó nâng cao mức lương của công nhân.

Theo tính toán của ông thì: Nếu trả lương khoán, năng suất của mỗi công nhân sẽ tăng gấp năm, sẽ không ai phải lo bện thừng gia công kiếm thêm nữa. Mức sản phẩm của xí nghiệp sẽ tăng ít nhất gấp năm, đương nhiên lương của công nhân viên xí nghiệp sệ phải tăng ít ra là bốn lần… Với số lương tối thiểu ấy, người công nhân mới có thể sống mà không chết đói không làm bậy. Muốn tăng sản xuất, phải đầu tư. Khâu cần đầu tư trước tiên là con người. Đến cái máy cũng phải có đủ nhiên liệu nó mới làm việc được… Và phải làm ra trò. Cái dở lâu nay của chúng ta là người chăm và kẻ lười được đối xử như nhau, người tài năng và kẻ dốt nát đều hưởng chung một mức quyền lợi, thậm chí cỏ những kẻ không làm gì cả, chỉ ngồi phán thôi, lại được vì nể hơn những người đã vất vả cống hiến. Xã hội chủ nghĩa gì mà lại lạ thế ? Không, từ nay ai càng làm được nhiều sản phẩm sè phải được hưởng lương càng cao, ai làm tồi sẽ bị phạt bằng tiền, đó sẽ là nguyên tắc của xí nghiệp chúng ta!

Lời phát biểu chính xác và đầy nhiệt huyết ấy của Giám đốc Hoàng Việt đã được mọi người hoan hô rầm rộ. Giám đốc Hoàng Việt đã giải quyết sự ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp bằng chủ trương, biện pháp toàn diện và mạnh mẽ. Điều đó cho thấy niềm tin vững chắc của ông vào bản thân và vào sức mạnh của tập thể công nhân. Là người trung thực, Hoàng Việt dũng cảm đấu tranh với niềm tin là chân lí sẽ thắng. Ông mạnh dạn thay đổi bộ máy lãnh đạo bảo thủ và không có năng lực. Khi bà Trưởng phòng tài vụ không chịu chi tiền, ông nói: “Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị… Cô Loan kế toán - Trưởng phòng tài vụ, hãy chuẩn bị cho công nhân lĩnh lương mới từ thảng tới”.Ông bãi bỏ chức vụ của Quản đốc Trương khi nhận ra rằng nếu sản xuất theo cơ chế mới, ông ta sẽ là người thừa: Những việc đó các tổ trưởng phải tự lo lấy. Các tổ trưởng sẽ trực tiếp làm việc với các trưởng ngành và Ban giám đốc, không cần phải qua một người trung gian là Quản đốc làm gì cho mất thì giờ. Tóm lại, chúng tôi xét thấy rằng: Ở xí nghiệp ta, chức Quản đốc phân xưởng là thừa, từ nay xí nghiệp sẽ không có chức Quản đốc nữa.

Khi Phó giám đốc Nguyễn Chính cố tình dựa vào cấp trên, vào nguyên tắc, vào Nghị quyết của Đảng ủy xí nghiệp để phản đối dữ dội thì Giám đốc Hoàng Việt nghiêm khắc tuyên bố : - Đồng chí là Phó giám đốc, tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức… Ông thừa biết rằng đằng sau bà Trưởng phòng tài vụ, ông Quản đốc phân xưởng, ông Phó giám đốc xí nghiệp… còn có cấp trên, có cơ chế cũ kĩ bênh vực và bảo vệ cho họ. Hoàng Việt không thể thực hiện những ý định tốt đẹp một cách dễ dàng nhưng ông tin vào việc làm của mình là trong sáng, là đúng quy luật, nhất định sẽ được tập thể công nhân ủng hộ.

Lê Sơn là một kĩ sư có năng lực, trình độ chuyên môn giỏi, từng gắn bó nhiều năm với xí nghiệp. Dù biết rằng cuộc đấu tranh chống nếp nghĩ cũ kĩ, lạc hậu sẽ rất khó khăn nhưng anh vẫn chấp nhận, sẵn sàng cùng Hoàng Việt cải cách toàn diện hoạt động của xí nghiệp. Anh là người trực tiếp soạn thảo ra phương án mới. Tuy thế, anh không khỏi băn khoăn vì bao khó khăn, trở ngại chồng chất trước mắt. Nhưng anh vẫn sẵn sàng cùng Giám đốc thực hiện bằng được những ý tưởng đúng đắn, tiến bộ. Anh đã nói với Giám đốc rằng: - Thôi được, hứa với anh: Tôi không bỏ chạy đâu! Chỉ tuần sau là quy trình sản xuất mới sẽ được triển khai. Ông Đông Ki-sốt khổ thân tôi, tôi lại giống kị mã Xan-chô, rất yêu và không thể thiếu được Đông Ki-sốt. Này, nhưng dứt khoát các cối xay gió nó sẽ cho chúng ta ăn đòn nhừ tử đấy!

Phố giám đốc Nguyễn Chính tiêu biểu cho loại người máy móc, bảo thủ nhưng cũng gian ngoan, nhiều mánh khóe. Nguyễn Chính luôn vịn vào cơ chế, vào các nguyên tắc đã trở thành lạc hậu để chống lại sự đổi mới. Anh ta chuyên môn kém nhưng lại khéo luồn lọt, xu nịnh cấp trên. Chúng ta hãy lắng nghe lời đối thoại giữa Giám đốc Hoàng Việt và Phó giám đốc Nguyễn Chính:

- Anh Việt, tôi hi vọng tất cả những điều anh vừa nói, anh sẽ nghĩ lại.

- Tôi đã suy nghĩ rất kĩ.

- Tồi ngỡ như mình đang ngủ mê.

- Thì anh hãy thức dậy.

- E rằng người đang ngủ mê lại là anh đấy, làm đảo lộn hàng loạt lề thói, vi phạm hàng loạt nguyên tắc. Đồng chí sẽ giải thích thế nào với cấp trên?

- Như vừa giải thích với các đồng chí vậy.

- Đồng chí bất chấp các quy định nghiêm ngặt của cả một hệ thống các cơ quan tài chính, ngân hàng, lao động, vật tư…

- Những quy định từ lâu đã thành bất hợp lí, phục vụ cho một cơ chế quản lí đã cũ kĩ, lạc hậu.

- Đã cũ kĩ lạc hậu. Không đâu Ị Cái cơ chế mà đồng chí mạt sát ấy tồn tại bền vững mấy chục năm nay. Nhờ nó mà chúng ta có hôm nay, có chủ nghĩa xã hội như ngày hôm nay, hạt gạo đồng chí ăn, cái áo đồng chí mặc và cả chính con người đồng chí nữa đã được rèn luyện và trưởng thành trong cơ chế ấy. Đừng vội vã phủ nhận!

- Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ, mong anh thông cảm và hiểu cho tôi.

- Tất cả những việc đồng chí định tiến hành, không có trong nghị quyết Đảng ủy xí nghiệp. Đảng ủy chưa quyết định, đồng chí Việt ạ.

- Có. Nghị quyết Đảng ủy là đẩy mạnh sản xuất và ổn định đời sống công nhân. Còn biện pháp thực hiện thế nào là trách nhiệm của Giám đốc.

- Nhưng… đồng chí Việt… Chúng tôi không có quyền gì sao? Tôi là…

- Đồng chí là Phó giám đốc, tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức…

- Được rồi,., đồng chí quá tự tin đấy! Được để rồi xem…

Lúc Nguyễn Chính bực tức bỏ đi, kĩ sư Lê Sơn nói với Giám đốc Hoàng Việt:

- Anh vội vã quá ! Anh đã đánh giá thấp đồng chí Phó Giám đốc của chúng ta! Con người ấy đã từng đánh đổ bốn đời Giám đốc. Hắn thuộc loại người nếu bắt tay mình, mình phải xem lại tay có còn đủ năm ngón không! So với hắn ta, anh chỉ là cừu non. Từ nay, Chính sẽ không can ngăn anh nữa đâu, hắn sẽ để mặc anh dấn thân vào các sự việc rồi hắn mới ra tay. Hắn sẽ có chỗ có nơi để làm việc đó… Anh không sợ à?

Phản ứng của Phó Giám đốc Nguyễn Chính rất gay gắt bởi ông ta có chỗ dựa vững chắc là cấp trên, là nguyên tắc và Nghị quyết của Đảng ủy xí nghiệp.

Quản đốc phân xưởng Trương là người suy nghĩ và làm việc như một cái máy, thích tỏ ra quyền thế, hách dịch với anh chị em công nhân. Công việc từ trước đến này của ông ta là trông coi, quản lí, đốc thúc các tổ thợ, ngăn chặn các hiện tượng tiêu cực, báo cáo lên Giám đốc. Khi Giám đốc Hoàng Việt khẳng định sẽ không còn chức vụ này nữa thì ông ta tỏ thái độ bất bình ngay lập tức: Tôi không hiểu… Nếu như chúng tôi có khuyết điểm gì đồng chí có thể khiển trách, kỉ luật, đằng này… Xưa nay phân xưởng vẫn phải có Quản đốc. Không phải tôi ham địa vị, nhưng bãi bỏ cả một chức vụ quan trọng như chức Quản đốc phân xưởng thì thật là…

Đến đây, chúng ta có thể thấy rõ mâu thuẫn gay gắt giữa hai tuyến nhân vật, đại diện cho phái đổi mới và phái bảo thủ trong cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa cái mới và cái cũ. Đây là cuộc đấu tranh có tính tất yếu và gay gắt: Tình huống xung đột mà vở kịch nêu lên là vấn đề thời sự nóng bỏng của thực tiễn đời sống. Các quan niệm mới, cách làm mới ở giai đoạn đầu tất nhiên sẽ vấp phải nhiều cản trở.

Cuộc đấu tranh này rất gay go, gian khổ nhưng cuối cùng phần thắng sẽ thuộc về phía cái mới, cái tiến bộ. Bởi vì cách nghĩ, cách làm táo bạo của Hoàng Việt, Lê Sơn, Thanh… phù hợp với yêu cầu của thực te đời sống, thúc đẩy sự phát triển đi lên của xã hội. Họ không đơn độc mà được sự ủng hộ của số đông anh chị em Công nhân trong xí nghiệp.

Qua đoạn trích trên, chúng ta thấy được cuộc đấu tranh gay gắt giữa những con người mạnh dạn đổi mới với những kẻ mang nặng tư tưởng bảo thủ, lạc hậu trong hoàn cảnh đất nước có nhiều biến chuyển mạnh mẽ để vươn lên và phát triển theo yêu cầu của lịch sử.