Cảm nhận vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật trữ tình trong "Chiều tối" bài 7

Bấy lâu viết về chiều muộn vốn là nguồn cảm hứng ko vơi cạn của văn học nghệ thuật. Khó có thể kể hết những bức tranh chiều, những bản nhạc chiều, những áng thơ chiều nhưng các nghệ sĩ, văn nhân đã để lại cho đời sống con người. Về mặt này, Hồ Chí Minh trong nhân cách 1 thi sĩ cũng không hề là ngoại lệ.

Có thể thấy ngay từ tập thơ Nhật kí trong tù, trái tim của thi nhân đấy đã ko chỉ 1 lần rung động trước vẻ gợi cảm của buổi chiều hôm để viết ra những vần thơ nhưng còn được nhiều người nhớ mãi như “Vãn chiều hôm”, “Hoàng hôn”,… Song trước tất cả và thân thuộc hơn tất cả những bài thơ chúng ta vừa kể tới vẫn phải là bài thơ nhưng chúng ta sẽ mày mò dưới đây: “Mộ” (Chiều tối).

Quyện điểu qui lâm tầm túc thụ

Cô vân mạn mạn độ thiên ko

Sơn thôn thanh nữ ma bao túc

Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng

(Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ

Chòm mây trôi nhẹ giữa từng ko

Cô em xóm núi xay ngô tối

Xay hết lò than đã rực hồng.)

“Chiều tối“ là 1 bài thơ viết về những vẻ đẹp của buổi chiều hôm, nhưng mà điều lý thú là trong 2 câu thơ trước nhất cũng như cả bài thư lại ko dùng tới 1 chữ “chiều“ nào. Vậy nhưng cảnh chiều và hồn chiều vẫn hiện lên rất rõ, rất đẹp và đầy vẻ gợi cảm. Nhà thơ chỉ vờn vẽ lên 1 vài nét tiêu sơ, gợi nên hình ảnh cánh chim chiều về tổ hay 1 chòm mây, áng mây chầm chậm trôi ngang qua bầu trời. Ít nét thế thôi song lại là những nét rất điển hình cho những thời điểm chung cuộc của ban ngày, trước lúc bóng tối buông màn xuống vạn vật.

Từ những câu thơ chung cuộc lan toả ra 1 cảm giác nhẹ nhõm, man mác bâng khuâng của buổi chiều hôm trong khi mọi vật dần đi vào tình trạng ngơi nghỉ. Đấy có thể là 1 buổi chiều thực nhưng Bác đã gặp và đánh dấu trong 1 cuộc chuyển giao từ ngục thất này sang ngục thất khác. Nhưng cũng chẳng thể ko thấy rằng buổi chiều đấy còn mang 1 vẻ đẹp đã phát triển thành vĩnh hằng của những buổi chiều nhưng hình sắc còn đọng lại trong những câu thơ cổ nhưng ở ấy vẫn đi về ko ít những “quyện điểu“ với “cô vân”. “Chim hôm thoi thót về rừng /Đóa trà mi đã ngậm trăng nửa vành” (Nguyễn Du), “Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi” (Bà Huyện Thanh Quan) hay như: “Chúng điểu cao phi tận/ Cô vân độc khứ nhàn” (Lý Bạch).

Và như thế, những dòng thơ trước nhất chừng như đã khiến cho bài thơ “Chiều tối“ của Bác đã nhuốm 1 phong vị cổ đại. Xúc cảm bài thơ vì vậy nhưng càng phát triển thành mênh mông hơn, ko chỉ trong ko gian nhưng còn cả ở thời kì. Những cảm xúc như thế đã được thi sĩ gửi gắm vào 2 câu thơ về chiều hôm ấy.

Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ

Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không

Có nhiều người cho rằng những dòng thơ ẩn chứa 1 nỗi buồn bí mật và thấm thía của 1 người tù trên tuyến đường đày cửa ải đang thấm 1 nỗi xót xa lúc thấy những cánh chim chiều cũng tìm ra chốn ngủ, những đám mây cũng lờ lững ngơi nghỉ trên bầu trời rộng lớn.

Trong lúc ấy, người tù vẫn bị xiềng xích, trói buộc chẳng bằng cánh chim nọ, áng mây kia vì chiều đã sắp hết rồi nhưng mình vẫn ko có nổi 1 chốn ngừng chân. Mặt khác, cũng có 1 cách hiểu chừng như hoàn toàn trái lại. Theo ấy, có thể thấy đây là 2 dòng thơ của 1 tâm hồn đã vượt lên trên cảnh lao tù, xiềng xích và trói buộc để quyến luyến, dõi nhìn theo 1 cánh chim, 1 áng mây chiều để cảm thấy tim mình xao xuyến 1 tình cảm rất người, cho dù đang phải sống 1 cuộc sống “khác loài”. Nên chăng ta hãy hiểu theo 1 cách hiểu được nhiều người ủng hộ nhất, cách hiểu thứ 2.

Song hiểu theo cách nào trong 2 cách trên, chúng ta vẫn tìm thấy ở ấy 1 chân dung ý thức của 1 chủ tịch Hồ Chí Minh nhà thơ, 1 con người tình thiết tha vẻ đẹp của tự nhiên, đất trời và cuộc sống. Đấy là 1 con người dù trong tình cảnh nào cũng vẫn ko để mất đi dù chỉ 1 mảy may tình yêu cái đẹp, bản lĩnh rung cảm trước cuộc đời, 1 con người sống toàn vẹn cuộc sống con người, dù trong tình cảnh có khác nhân loại. Cũng như nhiều bài thơ khác trong “Nhật kí trong tù“, “Chiều tối” biểu thị 1 cảm nhận của tác giả về cuộc sống luôn có sự di chuyển, tăng trưởng, chảy trôi. Chúng ta có thể thấy điều đấy lúc đối chiếu 2 câu đầu với 2 câu cuối của bài thơ.

Nét cổ đại thấy rõ qua việc tác giả vẽ lên ko gian buổi chiều với những thi liệu thân thuộc: cánh chim, chòm mây, bầu trời… kế bên ấy là thể thơ thất ngôn đường luật cùng nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đã tạo điều kiện cho thi nhân tăng trưởng ý đồ nghệ thuật của mình. Nét đương đại: tất cả được vẽ nên thơ qua tình cảm rộng lớn của Bác. Tỉ dụ: cánh chim trong thơ cổ thường hiện ra và bay hút vào vũ trụ, là cánh chim lưu lạc, vô định trước bầu trời... thì trong thơ Bác cánh chim rất thân cận với con người. Bác thấy được trong cánh chim chiều muộn bay về tìm chốn ngừng chân là cánh chim “mỏi”. Phcửa ải yêu tự nhiên, cảnh vật và có mối đồng cảm rộng lớn thì mới nhìn được cái dáng mệt mỏi của cánh chim kia...

Rõ ràng 2 câu thơ trên đã viết về 1 quang cảnh tự nhiên vào khi chiều tà, nhưng mà tới 2 câu thơ sau đã có thể thấy rõ trời đã đổ tối. Thời gian ko dừng trôi, mặc dầu thi sĩ trong nguyên tác đã ko cần dùng tới chữ “tối” (Chữ “tối“ trong bản dịch là do người dịch tự thêm vào). Và bởi phải vào thời khắc như thế, người ta mới thấy được rõ ràng sự rực hồng của bếp lửa, nhưng cái tài của thi sĩ ở đây là ko cần dùng tới chữ “tối“ nhưng nghĩa đấy vẫn cứ hiện lên rõ mồn 1. Và như thế, cặp mắt của thi nhân sẽ thôi ko ngước nhìn mãi về phía bầu trời nhưng hướng về mặt đất để nhận thấy ấn tượng về 1 xóm núi, về 1 cô gái xay ngô, 1 chiếc lò than trong ngôi nhà đơn sơ, giản dị.

Bức tranh của cảnh vật sẽ nhường chỗ cho bức tranh sinh hoạt con người. Hình ảnh trung tâm của 2 câu thơ cũng sẽ không hề là 1 cánh chim chiều về tổ, 1 áng mây trôi nhưng là 1 con công nhân. Và ngôn từ của những dòng thơ cũng sẽ theo ấy nhưng thay đổi. Hai câu thơ này ko thấm thía hương vị thơ cổ đại như 2 câu trên nhưng mang nhiều chất “bạch thoại”, mộc mạc, đời thường, trình bày rõ nhất ở chữ “bao túc” hiện ra tới 2 lần. Hai câu thơ này 1 lần nữa ko chỉ là để đánh dấu những gì thi sĩ đã thấy trong 1 buổi chiều. Bởi ko nên quên rằng “Chiều tối” vẫn là 1 tác phẩm trữ tình và cái hồn của câu thơ nằm ở những tình cảm, rung động nhưng thi sĩ đã trao gửi vào trong những dòng chữ.

Nhiều người đã thấy ở đây nỗi xót xa bí mật nhưng sâu xa của thi sĩ đối với con công nhân. Nhà thơ chừng như đã đồng cảm với sự mệt nhọc của họ. Đồng cảm ở cách thi sĩ nói việc xay ngô, ở cách dùng chữ “ma bao túc” để bật lên những vòng quay nặng nề, lẩn quẩn và ở âm điệu của những câu thơ nhưng đọc lên có thể cảm thấy khó nhọc, gian truân. Và như thế, chúng ta có thể cảm thu được tình thương đối với nỗi đau buồn của những con công nhân, cho dù ấy là những con người không hề là đồng bào của Bác, ko quen thói, thậm chí chưa hề gặp gỡ. Song cũng nhiều người muốn hiểu 2 câu thơ sau này theo nghĩa khác, 1 hướng tiếp thu khác.

Phcửa ải chú tâm tới những chữ “hoàn“ (hết) và hình ảnh của chiếc lò than đã rực đỏ lên, để nhìn thấy rằng thi sĩ muốn nhắc đến cảm giác về 1 sự ấm áp, sum họp, về 1 thứ hạnh phúc bình dị trong 1 căn nhà yên ấm. Bếp lửa đã cháy lên và công tác lao động cũng đã hoàn thành. Và như thế, cái phệ của những dòng thơ là ở bản lĩnh vô song của Bác, bản lĩnh nhưng khó có người nào vượt hơn, thậm chí sánh nổi. Đấy là bản lĩnh quên đi nỗi đau buồn rất phệ của mình để đồng cảm, để vui với những thú vui bé bỏng, giản dị của con người. Nhưng 2 quan điểm đấy ngẫm ra cũng ko hoàn toàn đối lập, bởi vì đều nói lên 1 nhân phẩm chung, nhân phẩm nhưng sau lúc Bác mất, thi sĩ Tố Hữu mới nhắc đến thật nhiều và thật thấm thía trong những câu thơ: “Chỉ biết quên mình cho hết thảy” hay: Nâng niu tất cả chỉ quên mình”.

Chúng ta nhìn thấy “Chiều tối” là những vần thơ quên mình lớn lao. Tột độ con người đang ở trong 1 tình cảnh tột đỉnh đau buồn nhưng mà vẫn có thể rung động được với nỗi khổ hoặc thú vui của những con người phổ biến khác, ngẫu nhiên gặp gỡ hoặc thấy trên tuyến đường đày cửa ải. Nhưng có nhẽ cũng ko nên nói rằng Bác Hồ đã quên mình bởi 1 người như Bác thì bầu trời, xóm núi, cô gái xay ngô và bếp lửa đang rực hồng lên đấy không hề là những cái ở bên ngoài mình.

Bị trói, bị cầm tù, bị giải đi “5 mươi 3 cây số 1 ngày/ Áo mũ dầm mưa rách hết giày”. Nhưng chừng như Người không phải chú ý gì tới sự đau buồn của bản thân mình. Người luôn hướng ngoại, lấy tình yêu của mình trải lên cả ko gian rộng lớn để quên đi nỗi mệt nhọc. Người khinh thường khó khăn, chịu mọi đắng cay và ko bao giờ than van. Đấy chính là ý thức thép lớn lao của người tù nhà thơ Hồ Chí Minh.

Hình như với Bác, ấy là cuộc sống của chính mình. Vậy nói như thi sĩ Tố Hữu, Bác có thể nâng niu tất cả, vì Bác sống như trời đất, vì Bác có 1 trái tim có thể ôm trọn mọi quốc gia, kiếp người: Bác sống như trời đất của ta.

“Chiều tối” là bài thơ hay trong tập Nhật kí trong tù. 1 bài thơ liên kết giữa hiện thực và lãng mạn, vừa hồn nhiên, vừa trầm lặng thâm thúy. Chất trẻ trung đương đại liên kết hài hòa với hương vị cổ đại đặm đà. Hồn thơ vượt lên trên sự khổ cửa ải để cảm nhận dạt dào vẻ đẹp của tự nhiên và nhựa sống của những mảnh đời thường trong lao động. Qua ấy, ta thấy trong thơ của Bác từ tư tưởng tới hình tượng nghệ thuật đều xoành xoạch ở tư thế di chuyển và nhất quán hướng về sự sống, ánh sáng và mai sau…

“Cái kết này tuy ko sáng bừng lên màu hồng sáng sủa cách mệnh như người nào ấy hiểu, cũng vẫn ấm áp tình người, khiến cho nỗi lòng người đi vơi bớt nỗi độc thân, tịch mịch. Cộng với hình ảnh đấy 1 ước mong thầm kín về mái ấm gia đình nhấp nhoáng đâu ấy. Nghệ thuật của bài thơ là 1 nghệ thuật gián tiếp cổ đại, nói cảnh để nói tình. Hình ảnh trong thơ cũng là tâm trạng. Nếu chỉ phân tách nó như 1 bức tranh hiện thực giản đơn, kiên cố ta sẽ rời xa toàn cầu nội tâm phong phú của thi sĩ”.