Bùi Thị Xuân
Nổi tiếng với sắc đẹp, khả năng nữ công cùng sức mạnh, thích múa kiếm đi quyền, Bùi Thị Xuân là một trong những trụ cột và là khai quốc công thần của nhà Tây Sơn lúc bấy giờ. Tháng 7 năm 1775, Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Huệ đánh Phú Yên. Nguyễn Huệ liền giao Tây Sơn cho Bùi Thị Xuân và Võ Đình Tú quản đốc, đem quân đánh Phú Yên.
Năm 1785, Bùi Thị Xuân cùng chồng ở trận Rạch Gầm - Xoài Mút đánh tan 2 vạn quân Xiêm La, cũng đã lập đại công. Bà đã chém bay đầu tướng Xiêm là Lục Côn. Theo tài liệu, trong trận đại phá quân Mãn Thanh vào đầu xuân Kỷ Dậu 1789, bà chỉ huy đội tượng binh của đạo Trung quân do vua Quang Trung chỉ huy. Trong những năm tiếp theo, bà cùng chồng cầm quân đi đánh dẹp các phe chống đối vương triều mới, trong số đó có lực lượng của hoàng thân nhà Lê là Lê Duy Chỉ cấu kết với Tù trưởng Bảo Lạc (Hà Tuyên)...
Sau sự qua đời đột ngột của vua Quang Trung vào ngày 29/7/1792, chính sự nhà Tây Sơn diễn ra bất ổn. Hòng cứu vãn tình thế của nước ta, mùa xuân năm 1802, vua Cảnh Thịnh sai em là Nguyễn Quang Thùy vào trấn giữ Nghệ An, còn tự mình cầm quân đi đánh chiếm lại Phú Xuân. Trong chiến dịch này, Bùi Thị Xuân được lệnh đem 5.000 quân đi hộ giá. Thấy thế trận ngày càng bất lợi, Bùi Thị Xuân cưỡi voi liều chết đánh riết vào lũy Trấn Ninh, nơi Nguyễn Phúc Ánh đang cố thủ, máu và mồ hôi ướt đẫm áo giáp. Nhưng khi nghe tin tướng Nguyễn Văn Trương phá tan thủy binh Tây Sơn ở cửa biển Nhật Lệ, cướp được hầu hết tàu thuyền và tướng giữ cửa Nguyễn Văn Kiên cũng đã đầu hàng thì đội quân của bà hốt hoảng bỏ cả vũ khí, đạn dược để tháo chạy...Nhà Tây Sơn trượt dài trên đà suy vong. Và đó là trận đánh oanh liệt cuối cùng của vị nữ tướng anh hùng.
