*Trước khi đọc

Bài thơ ngắn nhất tôi từng đọc là “Tụng giá hoàn kinh sư” của Trần Quang Khải, một bài thơ ngũ ngôn tứ tuyệt với 20 tiếng. Điều khiến nó được lưu lại trong tâm trí tôi là ngôn từ rất hàm súc, cô đọng, ẩn chứa nhiều tư tưởng nhân văn.

* Trong khi đọc

1. Hãy hình dung về màu sắc, không khí của khung cảnh được gợi tả trong bài thơ

• Màu sắc: nâu của cành cây khô, đen của con quạ
• Không khí: lạnh lẽo, u ám, ảm đạm

2. Ấn tượng mà hình ảnh “hoa triêu nhan” và “dây gàu” gợi ra cho bạn là gì?
Gợi hình ảnh hoa triêu nhan quấn vào dây gàu để bung nở, gợi ra một sức sống căng tràn của thiên nhiên.
3. Khi nhắc đến “con ốc” và “núi Fu-ji”, người ta thường nghĩ đến những đặc điểm nào của chúng?
Nhắc đến “con ốc”, người ta thường nghĩ đến sự chậm chạp, lâu la, nhắc đến núi “Fu-ji”, người ta thường nghĩ đến sự cao lớn, mênh mông vô tận.
* Sau khi đọc
Chùm thơ hai-cư Nhật Bản đem đến cho bạn đọc những ấn tượng về hình thức ngắn gọn, giản dị nhưng chan chứa những ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Mượn hình ảnh của tự nhiên, vạn vật và bằng cách gợi ta độc đáo, lời ít ý nhiều, tác giả đã gửi gắm tình yêu thiên nhiên, lẽ sống của con người với chính bản thân mình và cuộc đời.
*Trả lời câu hỏi sau khi đọc

Câu 1 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Bài 1: hình ảnh con quạ
Bài 2: hình ảnh hoa triêu nhan
Bài 3: hình ảnh con ốc nhỏ
Điểm chung giữa hình ảnh trung tâm ở 3 bài thơ: đều là những hình ảnh thuộc về thế giới tự nhiên, nhỏ bé và gần gũi với con người.

Câu 2 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Hình ảnh trung tâm: con quạ
Không gian: cành cây khô
Thời gian: chiều thu
Mối quan hệ giữa hình ảnh trung tâm với không gian, thời gian của bài có sự tương đồng với nhau. “Chim quạ” gợi sự tang tóc, buồn bã. “Cành khô” gợi khung cảnh u ám, úa tàn. “Chiều thu” gợi lên sự ảm đạm, tịnh mịch. Các hình ảnh giao hoà tạo nên một bức tranh chiều thu cô tịch, thiếu sức sống, ảm đạm.

Câu 3 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Bài thơ của Chi-y-ô xoay quanh phát hiện những bông hoa triêu nhan đang quấn lấy dây gàu bên giếng. Trước cái đẹp, trước sự sống, nhà thơ nâng niu, trân trọng, không muốn phá vỡ nên lựa chọn “xin nước nhà bên” để cái đẹp luôn hiện hữu.

Câu 4 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Hình ảnh “con ốc” và “núi Phu-ji” có mối quan hệ trái ngược nhau. Nếu “con ốc” gợi ra một con vật nhỏ bé, chậm chạp thì “núi Phu-ji” lại gợi ra một không gian vô cùng cao và rộng. “Con ốc” ở trạng thái chuyển động nhẹ nhàng, “núi Phu-ji” ở trạng thái tĩnh.

Câu 5 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Khoảnh khắc chiều thu cùng hình ảnh cành cây khô và con quạ khơi gợi lên trong bạn đọc cảm giác cô đơn, nhỏ bé, đượm buồn giữa một không gian trống trải và tĩnh lặng.

Câu 6 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Bài thơ của Chi-y-ô đã với hình ảnh những bông hoa triêu nhan vương bên giếng, quấn quít bên sợi dây gầu đã vẽ lên một bức tranh thiên nhiên tươi đẹp, tràn đầy sức sống. Thái độ của tác giả vì không muốn động đến sợi dây, làm ảnh hưởng đến cảnh đẹp mà “xin nước nhà bên” đã cho thấy ý nghĩa triết lý trong cách ứng xử của con người với thiên nhiên: Thiên nhiên chính là cái đẹp và con người cần có thái độ trân trọng những vẻ đẹp của tự nhiên.

Câu 7 (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1)
Hành trình “chậm rì” của con ốc cũng chính là hành trình con người nỗ lực chinh phục những đỉnh cao của cuộc đời. Để đạt được thành công, không có con đường nào nhanh chóng, mỗi bước đi đều phải cẩn thận, nỗ lực và cố gắng hết sức. Những bước đi chậm sẽ giúp chúng ta tích luỹ được nhiều kinh nghiệm trên đường đời.

*Kết nối đọc – viết
Câu hỏi (trang 46 SGK Ngữ Văn 10 Tập 1):

Từ việc đọc ba bài thơ trong trùm thơ hai-cư, hãy viết đoạn văn khoảng 150 chữ trình bày điều bạn cảm thấy thú vị nhất ở thể thơ Hai-cư.
Gợi ý

Thơ Hai-cư là một thể thơ truyền thống có vị trí quan trọng trong văn học Nhật Bản, được xem là một trong những hình thức cô đọng nhất của thơ ca thế giới. Một trong những điểm thú vị của thơ Hai-cư chính là ở sự cô đọng, ý tại ngôn ngoại. Tác giả đã hạn chế tối đa về mặt chữ, mỗi bài thơ chỉ gồm ba câu, mỗi câu từ hai đến năm tiếng. Tuy ngôn ngữ ít ỏi là vậy nhưng bài thơ lại chứ đựng những lớp nghĩa sâu xa, thể hiện những tư tưởng nhân văn sâu sắc về con người và cuộc đời. Để khám phá những khoảng trống trong bài thơ, bạn đọc cần liên kết những hình ảnh vốn dĩ tách rời, tìm ra mối liên hệ giữa chúng và lý giải nó. Chính vì sự cô đọng nên mỗi từ ngữ trong thơ hai-cư đều mang theo những ý nghĩa thẩm mĩ độc đáo. Sức sống và sự hấp dẫn của thơ hai-cư nằm ở khả năng kiệm lời mà vẫn gợi nhiều cảm xúc, suy tưởng.

Câu 1: Hãy hình dung về màu sắc không khí của khung cảnh được gợi tả trong bài thơ.

Trả lời:

Hình dung về màu sắc không khí của khung cảnh được gợi tả trong bài thơ.

• Màu sắc: màu nâu của cành khô, màu đen của quạ và màu ngả vàng của chiều thu.
• Không khí: vắng lặng, đìu hiu.

Câu 2: Ấn tượng mà hình ảnh “hoa triêu nhan” và “dây gàu” gợi ra cho bạn là gì?

Trả lời:

Hình ảnh “hoa triêu nhan” và “dây gàu” như được lồng vào nhau, hoa triêu nhan cuốn vào dây gàu.

Câu 3: Khi nhắc đến “con ốc” và “núi Phu-gi”, người ta thường nghĩ đến những đặc điểm nào của chúng?Trả lời:

Những đặc điểm của:

• “Con ốc”: một con vật nhỏ bé, chậm chạp, sống thụ động.
• “Núi Phu-gi”:một ngọn núi nổi tiếng ở Nhật Bản, nó gợi lên sự hùng vĩ, tráng lệ của tự nhiên.

B. Bài tập và hướng dẫn giải

TRẢ LỜI CÂU HỎI

Câu 1: Hãy nhận diện hình ảnh trung tâm ở từng bài thơ hai-cư trên và cho biết đặc điểm chung của các hình ảnh ấy

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Hình ảnh trung tâm của từng bài thơ:

• Bài 1: hình ảnh con quạ
• Bài 2: Hoa triêu nhan
• Bài 3: Con ốc nhỏ

Câu 2: Xác định mối quan hệ giữa hình ảnh trung tâm trong bài thơ của Ba-sô với các yếu tố thời gian và không gian.

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Hình ảnh cánh quả đậu trên cành khô vào một buổi chiều mùa thu tạo nên một khung cảnh đìu hiu, vắng vẻ.

Câu 3: Bài thơ của Chi-ô được triển khai xoay quanh phát hiện nào? Theo bạn, vì sao phát hiện này lại dẫn dắt nhân vật trữ tình sang “xin nước nhà bên”?

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

• Nhà thơ phát hiện dây hoa triêu nhan đang quấn quanh sợi dây gàu bên thành giếng.
• Nhà thơ nhìn thấy sự sống, nhìn thấy cái đẹp trong đóa triêu nhan nhỏ nhoi nhưng bền bỉ.
• Hoa triêu nhan vốn là một loại dây leo, đã quấn vào dây gàu để nở. Trước cái đẹp, trước sự sống, nhà thơ nâng niu, trân trọng, không nỡ làm tổn thương nên đã chọn giải pháp “xin nước nhà bên”, để sự sống và cái đẹp được hiện hữu.

Câu 4: Từ những đặc điểm thường được liên hệ khi hình dung về “con ốc” và “núi Phu-gi”, hãy nhận xét về tương quan giữa hai hình ảnh này.

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

• Hình ảnh “con ốc” và “núi Phu-gi” là hai hình ảnh mang tính đối lập. Con ốc thì nhỏ bé mà ngọn núi Phu-gi lại rất đồ sộ, hùng vĩ. Hình ảnh con ốc nhỏ bé đang trèo lên núi Phu-gi là hình ảnh biểu tượng cho con người trên quãng đường chinh phục ước mơ lớn lao của cuộc đời.

Câu 5: Khoảnh khắc được thể hiện trong bài thơ của Ba-sô có thể khơi gợi những cảm xúc gỉ ở người đọc?

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Cành cây, con quạ, chiều thu toát ra sự cô tịch. Bài thơ không chỉ tái hiện phong cảnh héo úa của một chiều thu giống hình bóng một con quạ, nó còn là sự tương phản của thân hình đen muội nhỏ xíu của con quạ với bóng tối bao la vô định của buổi chiều hôm. Hình ảnh con quạ cô đơn đậu trên cành cây trơ trụi giữa một chiều thu mênh mông đã đưa người đọc vào cảnh giới u huyền và cô tịch, một thế giới hư không trống rỗng.

Câu 6: Từ bài thơ của Chi-ô, hãy bình luận về ý nghĩa triết lí trong cách ứng xử của con người đối với thiên nhiên mà bài thơ gợi ra.

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Tác giả định ra giếng lấy nước thì thấy hoa triêu nhan (loài có thân dây leo) đang quấn quanh dây gầu. Thương hoa, trân trọng vẻ đẹp mong manh, thuần khiết của hoa, tác giả không nỡ dùng gầu múc nước mà sang nhà hàng xóm xin nước để dùng. Qua đó, có thể thấy được triết lí về cách ứng xử của con người đối với thiên nhiên trong bài thơ: trân trọng, nâng niu, bảo vệ sự sống tự nhiên dù là nhỏ bé.

Câu 7: Bạn cảm nhận như thế nào về hành trinh “chậm rì” của con ốc trong bài thơ của Ít-sa?

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Hành trình con ốc trèo lên núi Phú Sĩ gợi lên cuộc hành trình chinh phục ước mơ, hoài bão, khát vọng của con người. Chú ốc sên khát khao chinh phục núi Phú Sĩ cũng như mỗi người chúng ta đều có một đỉnh cao mà mình muốn chinh phục trong cuộc sống. Điều mà chúng ta cần làm đó chính là luôn luôn cố gắng không ngừng nghỉ trên hành trình, nỗ lực hết sức trên hành trình chinh phục lý tưởng sống của mình. Ta có thể đi chậm hơn so với người khác nhưng điều quan trọng đó chính là ta không ngừng lại mà luôn nỗ lực, kiên trì đến cùng với ước mơ của mình. Đó chính là điều làm nên ý nghĩa của cuộc sống.

KẾT NỐI ĐỌC – VIẾT

Từ việc đọc ba bài thơ trên, hãy viết đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày về điều bạn cảm thấy thú vị nhất ở thể thơ hai-cư.

Hướng dẫn trả lời Bài: Chùm thơ hai – cư (haiku) Nhật Bản – Ngữ Văn 10 tập 1 [ kết nối tri thức ]

Thơ hai-cư là một thể loại thơ khá phổ biến ở Nhật Bản. Nếu ở Việt Nam, làm thơ cần phải có vần thì các bài thơ hai-cư của Nhật Bản lại hoàn toàn không cần điều đó. Các bài thơ hai cư khá ngắn, nhưng lại có tính cô đọng, hàm súc cao, thường mang chủ đề thiên nhiên với hình ảnh trung tâm là cây cỏ, động vật. Trong thơ bắt buộc phải có kigo (quý ngữ) nghĩa là từ miêu tả mùa màng một cách gián tiếp. Trong bài không nói rõ xuân, hạ, thu, đông nhưng sẽ nhắc đến hoa anh đào, lá úa vàng, tuyết phủ trắng… Ngoài ra bài thơ sẽ liên kết một hình ảnh bao la của vũ trụ ăn khớp với một hình ảnh bé nhỏ của đời thường. Có thể nói, đó chính là điểm đặc biệt, hấp dẫn của các bài thơ hai-cư.

1. Tóm tắt tác phẩm Chùm thơ hai-cư Nhật Bản

Chùm thơ hai-cư Nhật Bản đem đến cho người đọc những ấn tượng về hình thức thơ ngắn gọn, giản dị nhưng trong đó chất chứa nhiều ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Thơ hai-cư thường mượn hình ảnh của tự nhiên, vạn vật kết hợp với các hình thức gợi tả đầy độc đáo, tác giả gửi vào bài thơ là tình yêu của thiên nhiên và lẽ sống của con người.

2. Bố cục tác phẩm Chùm thơ hai-cư Nhật Bản

Chùm thơ hai-cư được chia thành 3 phần:

• Phần 1: Bài thơ số 1: Bài thơ miêu tả hình ảnh của con quạ
• Phần 2: Bài thơ số 2: Bài thơ miêu tả hình ảnh hoa triêu nhan
• Phần 3: Bài thơ số 3: Bài thơ miêu tả hình ảnh của con ốc nhỏ

3. Nội dung chính tác phẩm Chùm thơ hai-cư Nhật Bản

Ba bài thơ trong Chùm thơ hai-cư Nhật Bản đã thể hiện được những rung cảm của con người nói chung và tác giả nói riêng khi đứng trước cảnh vật thiên nhiên, từ đó, gửi gắm đến người đọc những thông điệp về cuộc đời.

4. Tác giả tác phẩm Chùm thơ hai-cư Nhật Bản

4.1. Tác giả Mát-chư-ô-Ba-sô

Ông sinh năm 1644 và mất năm 1694
Là nhà thơ nổi tiếng của nền văn học Nhật Bản
Mát-chư-ô-Ba-sô là người đã có công rất lớn trong việc hoàn thiện thể thơ hai-cư và đưa nó trở thành một trong những thể thơ độc đáo nhất của đất nước Nhật Bản.

4.2. Tác giả Chi-ô
Sinh năm 1703 và mất năm 1775Là người đã đánh dấu thành công cho sự hiện diện của tác giả nữ trong thể thơ hai-cư
Trước đó, có rất nhiều nữ nhà thơ hai-cư bị coi thường và quên lãng
Bà là một trong những tác giả có tiếng nói thơ ca đầy độc đáo và được nhiều độc giả yêu thích

4.3. Tác giả Cô-ba-y-a-si Ít-sa
Sinh năm 1763 và mất năm 1828
Là nhà thơ và cũng là tu sĩ Phật giáo
Không chỉ vậy, ông còn là một họa sĩ tài ba với những bức tranh đề thơ hai-cư do chính ông sáng tác

5. Tác phẩm Chùm thơ hai-cư Nhật Bản
5.1. Thể thơ
Đây là thể thơ truyền thống và đóng vai trò quan trọng trong nền văn học của Nhật Bản. Hai-cư cũng được xem là một trong những hình thức thơ ca cô đọng nhất trên thế giới
Các bài thơ hai-cư trong tiếng Nhật chỉ bao gồm 3 dòng thơ (Ở dòng thơ đầu tiên và dòng thơ thứ 3 có 5 âm tiết, dòng thơ thứ 2 có 7 âm tiết)
Thơ hai-cư thường được các tác giả lồng ghép những rung cảm của con người khi đứng trước thiên nhiên với các hình ảnh đầy trong sáng, nhẹ nhàng nhưng mang đậm tính tượng trưng
Thể thơ thường rất ngắn gọn và hàm súc

5.2. Giá trị nội dung
Chùm thơ hai-cư Nhật Bản đã thể hiện thành công những sự rung động của con người và cảm xúc khi đứng trước thiên nhiên như một buổi “chiều thu”, cành “hoa triêu nhan” hay những sự vật đầy nhỏ bé như “dây gàu”, “giếng”, “con ốc”.

Các hình ảnh xuất hiện trong bài thơ đều mang ý nghĩa biểu trưng cho những sự cố gắng của con người hay tâm trạng đầy man mác, bâng khuâng,…

5.3. Giá trị nghệ thuật
Hàm súc, ngắn gọn
Hình ảnh biểu trưng nhẹ nhàng, trong sáng nhưng mang nhiều ý nghĩa

* Đọc hiểu
Soạn bài Chùm thơ hai-cư Nhật Bản Ngữ văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống Tập 1
1. Trước khi đọc
Đâu là bài thơ ngắn nhất mà bạn đã từng đọc? Điều gì khiến bạn nhớ mãi về bài thơ đó?
Lời giải chi tiết:

Bài thơ ngắn nhất mà em từng đọc là bài thơ mang tên “Vận nước” của thiền sư Đỗ Pháp:
Quốc tộ như đằng lạc,
Nam thiên lí thái bình
Vô vi cư điện các
Xứ xứ tức đao binh.

Đây là bài thơ ngắn gọn, súc tích với âm điệu rất nhẹ nhàng. Đọc bài thơ em có thể cảm nhận được tình yêu quê hương, đất nước rất sâu sắc của thiền sư Đỗ Pháp.

2. Trong khi đọc
Câu 1 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Hãy tưởng tượng về màu sắc, không khí của khung cảnh đã được tác giả gợi tả trong bài thơ.
Học sinh tự tưởng tượng theo gợi ý sau:

Về màu sắc: Bao gồm màu nâu của củi, màu đen của quạ và màu vàng của buổi chiều thu
Không khí: Buồn và vắng lặng

Câu 2 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Hình ảnh “hoa triêu nhan” và “dây gàu” đã để lại cho bạn ấn tượng gì?

Lời giải chi tiết:
Các hình ảnh xuất hiện trong bài thơ thứ 2 đã gợi lên hình ảnh những bông hoa triêu nhan màu tím đã quấn vào sợi dây gàu bên chiếc giếng nước.

Câu 3 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Đâu là những đặc điểm người ta thường nghĩ đến khi nhắc về hình ảnh “con ốc” và “núi Fu-ji”?
Hình ảnh “con ốc” đã gợi lên một con vật nhỏ bé, sống thụ động và đầy chậm chạp
“Núi Fu-ji” lại gợi cho người đọc về một hình ảnh ngọn núi đầy hùng vĩ, tráng lệ

3. Sau khi đọc
Câu 1 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Hãy nhận diện hình ảnh trung tâm ở mỗi bài thơ hai-cư Nhật Bản trong chùm thơ trên và chỉ ra các đặc điểm chung của hình ảnh ấy

Lời giải chi tiết:
Bài thơ
Hình ảnh trung tâm
Bài 1: Hình ảnh con quạ
Bài 2: Hình ảnh hoa triêu nhan
Bài 3: Hình ảnh con ốc nhỏ
Nhận xét: Nhân vật trung tâm của các bài thơ trên đều là những sự vật, hiện tượng đầy nhỏ bé, bình thường.

Câu 2 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Xác định mối quan hệ giữa hình ảnh trung tâm trong bài thơ của tác giả Ba-sô cùng các yếu tố thời gian và không gian.

Lời giải chi tiết:
Hình ảnh cánh quạ đậu trên cành khô xuất hiện ở bài thơ thứ nhất đã gợi lên một không gian chiều thu đầy vắng lặng, đơn sơ, nhẹ nhàng.

Câu 3 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)

Bài thơ của tác giả Chi-ô được xây dựng xoay quanh phát hiện nào? Theo bạn, vì sao phát hiện này lại khiến nhân vật trữ tình sang “xin nước nhà bên”?

Lời giải chi tiết:
Nhà thơ phát hiện ra dây hoa triêu nhan đang quấn quanh sợi dây gàu ở bên thành giếng nước.

Nhà thơ đã nhìn thấy được sự sống, nhìn thấy cái đẹp, nhìn thấy Phật tánh trong đóa triêu nhan nhỏ nhoi nhưng đầy bền bỉ. Trước cái đẹp, trước sự sống, nhà thơ đã thể hiện sự nâng niu, trân trọng, không nỡ làm tổn thương đến dây hoa triêu nhan nên bà đã chọn giải pháp “xin nước nhà bên”, để sự sống và cái đẹp ấy vẫn được hiện hữu.

Câu 4 (trang 46, SGK Ngữ Văn 10 Kết nối tri thức với cuộc sống, tập một)
Từ những đặc điểm thường được liên hệ trong quá trình hình dung về hình ảnh “con ốc” và núi “Fu-ji”, hãy nhận xét về sự tương quan giữa hai hình ảnh này.

Lời giải chi tiết:
Hình ảnh con ốc nhỏ bé đang cố gắng trèo lên ngọn núi Fu-ji là hình ảnh biểu trưng cho con người trên quãng đường cố gắn chinh phục những ước mơ lớn lao của cuộc đời.