Chiếu Hới hay còn gọi là chiếu Hưng Hà là một làng nghề dệt chiếu lâu đời và nổi tiếng ở nước ta. Không ai biết chiếu Hới xuất hiện từ lúc nào cũng như ai là tổ nghề, chỉ biết rằng thời thịnh đạt nhất vào thời Hậu Lê (thế kỷ XV). Người có công đưa chiếu Hới trở thành một thương hiệu nổi tiếng là trạng nguyên Phạm Đôn Lễ. Trong một lần đi sứ sang Trung Quốc ông đã học được kỹ thuật dệt chiếu của người Quảng Tây, đó là kỹ thuật dệt khung nằm, có ngựa đỡ sợi dọc. Sau khi về nước ông cùng với kỹ thuật đã học được, ông cải tiến thêm khung dệt giúp sợi đay căng hơn, đẹp hơn và dệt chiếu trở nên nhanh hơn. Ông đã phổ biến kỹ thuật này cho nhân dân, và được tôn làm Tổ nghề dệt chiếu hay Trạng chiếu. Chiếu Hới có rất nhiều loại như chiếu cài hoa, chiếu đậu, chiếu trơn, chiếu đót, chiếu sợi xe… chiếu mới có màu trắng, dùng lâu sẽ ngả sang màu vàng.

Nguyên liệu chủ yếu được dùng để làm chiếu chính là cói và sợi đay. Đây là 2 loại cây hay được trồng ở những vùng gần sông nước, nơi nhiều phù sa bồi đắp, và thật thuận lợi, làng Hới nằm giữa 2 con sông lớn là sông Hồng và sông Luộc rất phù hợp để trồng những loại cây này. Sau đó những loại cây này được thu hoạch và trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ và cẩn thận để có thể đạt yêu cầu về nguyên liệu làm chiếu. Tùy theo từng loại chiếu cần dệt mà các sợi cói, sợi đay sẽ được nhuộm màu theo từng sản phẩm. Để có thể dệt được một chiếc chiếu đạt yêu cầu thì phải cần đến một đôi tay tỉ mỉ, kinh nghiệm phong phú và những kỹ thuật sáng tạo của người thợ dệt.

Làng nghề dệt chiếu Hới nằm cách trung tâm thành phố Thái Bình khoảng 40 km. Xuyên qua những cánh đồng lúa mênh mông, du khách sẽ đặt chân đến với ngôi làng có truyền thống dệt chiếu vô cùng lâu đời này. Ngôi làng với hơn 3.000 hộ dân, có đến hơn 80% gia đình trong đó làm nghề dệt chiếu. Qua biết bao nhiêu thăng trầm, những biến cố lịch sử, người dân nơi đây vẫn giữ cho mình ngọn lửa nghề, yêu nghề đến thế và ngày càng đưa tiếng tăm sản phẩm chiếu Hới của mình vang xa.

Làng nghề dệt chiếu cói Chương Hòa - Hoài Nhơn là một trong những làng nghề truyền thống có mặt từ khá lâu, ở xa Tam Quan Bắc và xã Công Thạnh, huyện Hoài Nhơn. Tại đây có nhiều loại chiếu chất lượng cao, ngành nghề dệt chiếu ở đây phát triển về quy mô số lượng lẫn chất lượng gồm có chiếu khổ rộng, khổ hẹp, chiếu trơn và chiếu hoa. Nguyên liệu chính làm nên những chiếc chiếu đẹp này là cói, một cây thân dai, dài từ 1,3 - 1,5m. Chiếu được dùng để trải giường, về mùa hè nằm mát, về mùa đông nằm cũng ấm, sạch, khi giặt thì mau khô và vệ sinh. Chiếu trơn làm khá dễ, bởi làm từ cói trắng không nhuộm màu. Dệt chiếu hoa công phu hơn phải chọn sợi cói về rồi nhộm phẩm, cho thành các màu sắc như đỏ, vàng, xanh, lục…

Làng chiếu cói tại xã Hoài Châu Bắc, huyện Hoài Nhơn hiện có 800 hộ dân, và 3.200 lao động gắn bó với nghề truyền thống. Sản phẩm chiếu cói nơi đây được nhiều người dân trong và ngoài nước ưa chuộng. Nhiều khách hàng nước ngoài đến từ Đông Nam Á, Châu Âu, Châu Mỹ... khi du lịch Bình Định đã ghé Hoài Nhơn đặt hàng loại chiếu cói mang về nước. Chiếu cói không chỉ đơn thuần là một vật dụng gia đình mà nó còn thể hiện nét văn hoá đặc trưng của người Việt Nam. Mặc dù quá trình đô thị hoá diễn ra mạnh mẽ nhưng làng nghề truyền thống Hoài Nhơn vẫn được duy trì với tinh thần nhiệt huyết cao. Nếu có điều kiện đến thành phố biển Quy Nhơn xinh đẹp, bạn có thể tham quan làng nghề dệt chiếu Hoài Nhơn nhé.

"Anh về Bàn Thạch em trải chiếu cho anh nằm. Tình sâu nghĩa nặng mấy con trăng rằm không phai”. Câu ca ấy đã in sâu vào tâm trí và trở thành niềm tự hào của người dân xứ Quảng. Làng chiếu Bàn Thạch nằm cách huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam khoảng 5km về hướng Đông. Vào khoảng thế kỷ XVI, các tộc họ ở Duy Vinh (nay thuộc Thanh Hóa, Nghệ Tĩnh) vượt ải Vân Nam đến địa hạt phủ Thăng Hoa nay là vùng đất Đà Nẵng, Quảng Nam đã gầy dựng nên làng chiếu Bàn Thạch nổi tiếng như ngày nay. Chiếu Bàn Thạch cũng hết sức đa dạng về mẫu mã, màu sắc.

Thôn Đông Bình được xem là cái nôi của nghề chiếu cói Bàn Thạch vốn nổi tiếng xưa nay. Làng có 355 hộ dân thì có khoảng 300 hộ làm chiếu, vì nghề này cần ít vốn, có thể làm vào những lúc rảnh rỗi. Muốn làm ra những chiếc chiếu thì phải phân công lao động rõ ràng. Đàn ông thì lo việc chặt đay, lác, phơi phóng và tước sợi để làm nguyên liệu. Phụ nữ lo việc nhuộm màu, dệt chiếu. Sản phẩm làm ra có thể bỏ cho các đầu mối quen, hoặc mang đi bán quanh cho các vùng lân cận. Trung bình mỗi chiếc chiếu dệt khoảng 3 giờ là xong và mỗi người có thể dệt 2 - 3 chiếc/ngày. Nghề này thì được làm theo kiểu cha truyền con nối, truyền từ đời này sang đời khác. Chiếu được lấy từ dây cói trồng ở Hố Đình - Duy Vinh, dây cói thu hoạch vào hai mùa là tháng 4 và tháng 8 trong năm. Cói được mua về phơi qua 2 nắng, nhuộm các màu khác nhau, sau đó đem đi phơi khô và công đoạn cuối cùng là dệt chiếu.

Trải qua hàng trăm năm làng nghề dệt chiếu cói Phú Tân, xã An Cư, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên vẫn được gìn giữ và phát triển. Tuy có những lúc tưởng chừng làng nghề không thể tồn tại được nữa nhưng nhờ có những hỗ trợ và định hướng kịp thời từ địa phương mà làng nghề không chỉ thoát khỏi bờ vực mà còn vươn lên mạnh mẽ. Đến nay, có khoảng hơn hai trăm hộ hộ làm chiếu, với trên 600 lao động trực tiếp tham gia dệt chiếu. Ngoài loại chiếu dệt thủ công thì hiện còn sản xuất thêm chiếu dệt bằng máy, cho năng suất và thu nhập cao hơn.

Chiếu được làm từ sợi cói phơi khô. Công đoạn nhuộm màu cho cói, cần phải đảm bảo được sự đều tay thì lên màu mới tươi và giữ được lâu. Trước đây, khi còn dệt thủ công, để dệt một chiếc chiếu, đòi hỏi phải có hai người cùng làm. Một người đưa lác vào khung dệt, người kia thực hiện thao tác dập. Làm thủ công tốn nhiều công sức và thời gian nhưng sản lượng cả ngày chỉ được 2 cặp chiếu mà thôi. Vì vậy, nhờ việc đưa công nghệ máy móc vào, giúp cho nhiều người dệt ở làng nghề truyền thống có thể sáng tạo và giảm bớt công sức lao động, tạo thêm nhiều mẫu mã mới phục vụ khách hàng.

Làng nghề dệt chiếu Cà Hom - Bến Bạ, xã Hàm Tân, huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh được hình thành từ cuối thế kỷ XIX và ngày càng trở nên nổi tiếng. Ngoài những loại cây dùng để dệt chiếu phổ biến như cói, đay thì ở ở làng nghề Cà Hom - Bến Bạ còn sử dụng một loại cây khác đó là cây tra. Đây là một loại cây chủ yếu sống dưới nước, ven các con sông, kênh rạch, người ta tách lấy vỏ cây sau đó đem về ngâm nước, phơi khô rồi xé thành từng sợi. Mỗi sợi dài khoảng 1m, người thợ sẽ se và nối các sợi lại với nhau. Màu dùng để nhuộm chiếu đều lấy từ tự nhiên như cây giang, cây nghệ, cây mít… Các loại chiếu ở Cà Hom - Bến Bạ gồm hai loại chính là chiếu trắng và chiếu màu, chiếu màu có ba màu chính là màu trắng của lác, đỏ của giang và màu vàng của nghệ.

Hiện nay, làng chiếu truyền thống này có quy mô bao trùm hai ấp Cà Hom và Bến Bạ của xã Hàm Giang, huyện Trà Cú, với gần 500 khung dệt, giải quyết được khoảng ngàn lao động thường xuyên lúc nông nhàn. Đó là chưa kể một đội quân không nhỏ cung cấp các dịch vụ cần thiết cho nghề làm chiếu từ trồng và thu hoạch lát, chẻ phơi, vận chuyển, nhuộm màu lát đến tiêu thụ ra thị trường. Với một khung dệt trong nhà, hai lao động nữ vừa bảo đảm các công việc không tên từ dọn dẹp nhà cửa, bếp núc, con cái, heo gà… tối thiểu cũng dệt được một đôi chiếu có kích thước 1,6 x 2 m trong một ngày. Người giỏi có thể dệt được chừng đôi rưỡi hoặc hai đôi.

Làng chiếu Cẩm Nê thuộc xã Hòa Tiến, huyện Hòa Vang, cách trung tâm thành phố Đà Nẵng khoảng 14km về phía Tây Nam đặc biệt nổi tiếng với các loại chiếu hoa. Dưới thời nhà Nguyễn, chiếu hoa Cẩm Nê đã từng được sử dụng trong cung điện như một món đồ đắt giá và sang trọng, những nghệ nhân dệt chiếu thì được sắc phong khen thưởng. Trải qua thời gian, nghề làm chiếu Cẩm Nê cũng bị mai một dần, đến nay chỉ còn ít hộ tiếp tục giữ nghề.

Cẩm Nê dệt nhiều loại chiếu, khổ rộng, khổ hẹp, dệt chiếu trơn và dệt chiếu hoa. Chiếu trơn là loại chiếu để nguyên sợi màu trắng không nhuộm màu. Chiếu trơn dệt loại lác dài không chắp, sợi nhỏ bán đắt tiền hơn loại dệt lác chắp, dệt hai sợi lác ngắn tiếp nối nhau. Loại chiếu trơn trắng này dùng loại lác phơi khô vừa phải, khi khô còn ửng màu xanh, đem vào dệt. Chiếu dệt xong đem phơi nắng, vừa để cho lá chiếu trắng sáng bóng, vừa cho khô giòn những đầu thừa thòi ra trên mặt lá chiếu của sợi lác, sợi đay, để dùng dao sắc, phạt cho đứt hết.

Loại chiếu hoa ở Cẩm Nê không phải dệt chiếu trắng xong mới dùng khuôn in hoa lên trên nền như một số vùng khác mà phải chọn sợi lác về nhuộm phẩm, màu sắc tùy theo người chủ. Màu đỏ, màu xanh, màu lục, màu vàng, màu ngại …Phẩm nấu lên và nhúng sợi lác vào, nhúng từng nạm một và đem phơi. Một nạm lác có thể nhuộm một hoặc hai ba lần tùy màu phẩm và độ pha chế đậm nhạt. Những sợi lác màu sau khi phơi khô, được đem dệt chiếu hoa.

Nằm cách thành phố Rạch Giá khoảng 6km về phía Quốc lộ 63 là xã Vĩnh Hòa Hiệp, huyện Châu Thành, nghề dệt chiếu Tà Niên đã có từ những năm 1880 và dần trở thành mặt hàng nổi tiếng của Kiên Giang. Chiếu Tà Niên là vật dụng thân thiết với con người trong cuộc sống hàng ngày, sản phẩm từng có mặt ở nhiều nơi, được khách hàng ưa chuộng. Đồng thời, chiếc chiếu Tà Niên này còn gắn liền với giai thoại anh dũng mà kiên cường của người anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực. Làng chiếu Tà Niên nổi tiếng khắp vùng và được công nhận là loại chiếu bền, đẹp được người dân nơi đây ưa chuộng. Ở Tà Niên có khoảng 100 hộ dân làm nghề dệt chiếu. Họ chủ yếu làm ra hai liệu chiếu chính là chiếu trơn và chiếu hoa, chiếc chiếu làm nên sự nổi tiếng cho chiếu Tà Niên là chiếu hoa.

Nghề dệt chiếu đã được các hộ ở Tà Niên, trong đó có cả người Khmer duy trì đến ngày nay và nhiều gia đình trong ấp có đến 3 đời làm nghề dệt chiếu. Được biết, lúc mới thành lập, tổ có gần 50 hộ, dần dần nguyên liệu để dệt chiếu ngày một khan hiếm hơn nữa nhiều nghề khác có thu nhập cao hơn nên đến giờ chỉ còn vài hộ bám víu với nghề, số còn lại đã chuyển sang nghề khác. Tuy nhiên, dù làm nghề này không giàu nhưng cho thu nhập quanh năm và hiện nay tại làng nghề vẫn còn đó những người thợ ngày ngày miệt mài bên khung dệt để cho ra những chiếc chiếu đặc biệt, chính điều đó góp phần giữ được cái nghề mà ông cha để lại.

Nga Sơn là vùng đất nằm sát biển, cách thành phố Thanh Hoá 40km về hướng Ðông Bắc. Với 8 xã nằm dọc bờ biển là vùng triều đất đai màu mỡ, ngoài trồng sú vẹt, mảnh đất này chỉ trồng được một loại cây duy nhất là cói, dệt nên chiếu Nga Sơn - niềm kiêu hãnh của vùng quê này. Cái đẹp quyến rũ của chiếu Nga Sơn ấy là sự mềm mại, óng mượt. Không ở đâu hơn Nga Sơn có sợi cói nhỏ, dài và mềm mại đến thế. Nga Sơn có thể tạo nên nhiều chủng loại chiếu. Tính vượt trội ấy khó có nơi nào bì kịp. Vậy là sản phẩm đặc hiệu làm từ những bàn tay chuyên cần, khéo léo của người dân Nga Sơn được đến với mọi miền.

Ngày nay thương hiệu “chiếu Nga Sơn” đã cập bến cảng nhiều quốc gia ưa chuộng chiếu cói. Nhưng cói ngày nay không chỉ tạo ra đặc chủng chiếu. Từ cói Nga Sơn đã tạo nên nhiều sản phẩm hấp dẫn khác: chiếu du lịch hai gấp, ba gấp, bốn gấp tiện lợi, giỏ đựng hoa quả, làn, bình hộp có nắp, đệm... kiểu dáng thanh thoát, trẻ trung. Trong số bạn hàng, Nhật Bản tỏ ra sốt sắng với sản phẩm cói. Từ nhiều năm trước doanh nghiệp Nhật đã đến Nga Sơn, liên hệ chặt chẽ với trên 50 doanh nghiệp cói xuất khẩu của 8 xã ven biển. Giờ đây chiếu cói Nga Sơn đã có hành lang thương mại rộng rãi đến với nhiều quốc gia.