Bài soạn: Hành động nói (tiếp theo) số 3

A. Kiến thức trọng tâm

I. Cách thực hiện hành động nói

Câu 1. Đánh số thứ tự trước mỗi câu trần thuật trong đoạn trích sau đây. Xác định mục đích nói của những câu ấy bằng cách đánh dâu (+) vào ô thích hợp và dấu (-) vào ô không thích hợp theo bảng tổng hợp kết quả bên dưới.

Tinh thần yêu nước cũng như các thứ của quý. Có khi được trưng bày trong tủ kính, trong bình pha lê, rõ ràng dễ thấy. Nhưng cũng có khi cất giấu kín đáo trong rương, trong hòm. Bổn phận của chúng ta là làm cho những của quý kín đáo ấy đề được đưa ra trưng bày. Nghĩa là phỉa ra sức giải thích, tuyên truyền, tổ chức, lãnh đạo, làm cho tinh thần yêu nước của tất cả mọi người đều được thực hành vào công việc yêu nước, công việc kháng chiến.

(Hồ Chí Minh, Tinh thần yêu nước của nhân dân ta)

Trả lời

Câu 1: Dấu + ở mục đích trình bày (còn lại là dấu trừ)
Câu 2: Dấu + ở mục đích trình bày (còn lại là dấu trừ)
Câu 3: Dấu + ở mục đích trình bày (còn lại là dấu trừ)
Câu 4: Dấu + ở mục đích điều khiển (còn lại là dấu trừ)
Câu 5: Dấu + ở mục đích điều khiển (còn lại là dấu trừ)

Câu 2. Dựa vào cách tổng hợp kết quả ở bài tập trên, hãy lập bảng trình bày quan hệ giữa các kiểu câu nghi vấn, cầu kiến, cảm thán, trần thuật với những kiểu hành động mà em đã biết. Cho ví dụ minh họa.

Nghi vấn: Dấu + ở mục đích hỏi

Ví dụ: Hôm nay là thứ mấy? Vẫn chưa đi học à? Con sẽ đi học bây giờ được chứ? Trời đẹp không?
Cầu khiến: Dấu + ở mục đích điều khiển, hứa hẹn
Ví dụ: Đi học đi.
Cảm thán: Dấu + ở mục đích bộc lộ cảm xúc
Ví dụ: Trời đẹp quá!
Trần thuật: Dấu + ở mục đích trình bày

Ví dụ: Hôm nay là thứ hai. Nó đi học rồi. Em sẽ đi học. Trời đẹp.

Ghi nhớ

Mỗi hành động nói có thể được thực hiện bằng kiểu câu có chức năng chính phù hợp với hành động đó (Cách dùng trực tiếp) hoặc bằng kiểu câu khác (cách dùng gián tiếp)

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Bài tập 1: Trang 71 sgk Ngữ Văn 8 tập hai

Tìm các câu nghi vấn trong bài Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn. Cho biết những câu ấy được dùng để làm gì. Vị trí của mỗi câu nghi vấn trong từng đoạn văn có liên quan như thế nào đến mục đích nói của nó?

Các câu nghi vấn trong bài Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn:
Từ xưa các bậc trung thần nghĩa sĩ bỏ mình vì nước, đời nào không có? - Mục đích nói: Trình bày (Khẳng định tấm gương trung quân liệt quốc, anh hùng dân tộc thời nào cũng có)
Lúc bấy giờ, dẫu các người không muốn vui vẻ phỏng có được không? - Mục đích nói: Điều khiển (Đánh đuổi được giặc rồi thì các ngươi có muốn không vui cũng không được)
Vì sao vậy? - Mục đích nói: Hỏi
Nếu vậy, rồi đây sau khi giặc giã dẹp yên, muôn đời để thẹn, há còn mặt mũi nào đứng trong trời đất nữa? - Mục đích nói: Điều khiển (Không còn mặt mũi nào đứng trong trời đất nếu hèn hạ. Hãy hành động đi!)
Vị trí của các câu: Đứng cuối một đoạn văn, sau khi đã đưa ra các dẫn chứng, phân tích hành động, thiệt - hơn. Các câu nghi vấn vang lên như để các binh lính tự hỏi lòng mình, tự trả lời để có những hành động và suy nghĩ đúng đắn. Đây cũng là tài dùng người của Trần Quốc Tuấn.

Bài tập 2: Trang 71 sgk Ngữ Văn tập hai
Nhiều người có nhận xét là trong các bài nói, bài viết của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường kêu gọi chiến sĩ, đồng bào bằng những câu trần thuật. Hãy tìm những câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các đoạn trích dưới đây của Người và cho biết hình thức diễn đạt ấy có tác dụng như thế nào trong việc động viên quần chúng.
a) Vì vậy, nhiệm vụ thiêng liêng của toàn dân ta lúc này là phải nâng cao tinh thần quyết chiến quyết thắng, quyết tâm giải phóng miền Nam, bảo vệ miền Bắc, tiến tới hòa bình thống nhất Tổ quốc.
Hề còn một tên xâm lược trên đất nước ta, thì ta còn phải tiếp tục chiến đấu, quét sạch nó đi.
Đồng bào và chiến sĩ miền Nam anh hùng, dưới ngọn cờ vẻ vang của Mặt trận Dân tộc Giải phóng liên tục tấn công, liên tục nổi dậy, kiên quyết tiến lên, giành lấy thắng lợi hoàn toàn.
Quân và dân miền Bắc quyết ra sức thi đua yêu nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và làm tròn nghĩa vụ của mình đối với đồng bào miền Nam ruột thịt.
(Lời kêu gọi cả nước tiến lên đánh thắng giặc Mĩ xâm lược)
b) Cuối cùng, tôi để lại muôn vàn tình thân yêu cho toàn dân, cho Đảng, cho toàn thể bộ đội, cho các cháu thanh niên và nhi đồng.
[...] Điều mong muốn cuối cùng của tôi là: Toàn Đảng, toàn dân ta đoàn kết phấn đấu, xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới.
(Di chúc)
Bài làm:
Những câu trần thuật có mục đích cầu khiến trong các đoạn trích:
Đoạn a: Câu 1,2,4
Đoạn b: Câu 2
Tác dụng: Bác thường sử dụng những câu trần thuật để kêu gọi chiến sĩ, đồng bào bởi việc sử dụng các câu trần thuật không tạo cảm giác áp bức, bắt buộc mà gợi sự giản dị, gần gũi như đang trò chuyện để đánh động vào tấm lòng yêu nước của con dân Việt Nam.

Bài tập 3: trang 72 sgk Ngữ Văn 8 tập hai
Tìm các câu có mục đích cầu khiến trong đoạn trích sau. Mỗi câu ấy thể hiện quan hệ giữa các nhân vật và tính cách nhân vật như thế nào?
Dề Choắt trả lời tôi bằng một giọng rất buồn rầu:
- Thưa anh, em cũng muốn khôn nhưng khôn không được. Đụng đến việc là em thở rồi, không còn hơi sức đâu mà đào bới nữa [...]. Hay bây giờ em nghĩ thế này...Song anh có cho phép em mới dám nói...
Rồi Dế Choắt loanh quanh, băn khoăn. Tôi phải bảo:
- Được, chú mình cứ nói thẳng thừng ra nào.
Dề Choắt nhìn tôi mà rằng:
- Anh đã nghĩ thương em như thế thì hay là anh đào giúp cho em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang...
Chưa nghe hết câu, tôi đã hếch răng lên, xì một hơi rõ dài. Rồi, với bộ điệu khinh khỉnh, tôi mắng:
- Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta nào chịu được. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!
Tôi về, không một chút bận tâm.
(Tô Hoài, Dế Mèn phưu lưu kí)
Bài làm:
Các câu cầu khiến trong đoạn trích:
...Anh đào giúp em một cái ngách sang bên nhà anh, phòng khi tắt lửa tối đèn có đứa nào đến bắt nạt thì em chạy sang... (Dế Choắt)
Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sùi sụt ấy đi. (Dế Mèn)
Mỗi câu đều cho ta thấy được tính cách và mối quan hệ của các nhân vật trong câu chuyện ấy:
Tính cách:
Dế Mèn là một kẻ kiêu căng, hống hách, ngạo mạn, không coi ai ra gì và không có tình thương với đồng loại, với những kẻ yếu đuối hơn mình. Trái lại Dế Mèn còn bắt nạt, chế nhạo họ.
Dế Choắt là một người sức khỏe không được tốt, tính tình hiền lành, an phận
Mối quan hệ giữa Dế Mèn và Dế Choắt:
Dế Choắt với Dế Mèn: Yếu thế hơn, muốn nhờ vả, cầu cạnh nên tìm cách nói khó để được Dế Mèn giúp đào một cái ngách sang tổ của Dế Mèn
Dế Mèn với Dế Choắt: Dế Mèn tự cho mình là bề trên, khỏe mạnh hơn nên trịch thượng, khinh thường Dế Choắt. Dế Choắt còn chưa nói hết câu, Dế Mèn đã tỏ vẻ khinh thường, mắng xối xả rồi bỏ về không thèm bận tâm.

Bài tập 4: Trang 72 sgk Ngữ Văn 8 tập hai
Trong các cách hỏi đường dưới dây, em nên dùng những cách nào để hỏi người lớn?
a) Bác có biết bưu điện ở đâu không ạ?
b) Bác làm ơn chỉ giúp cháu bưu điện ở đâu ạ.
c) Bưu điện ở đâu, hả bác?
d) Chỉ giùm cháu bưu điện ở đâu với!
e) Bác có thể chỉ giúp cháu bưu điện ở đâu không ạ?
Bài làm:
Em có thể dùng các cách (a),(b),(e) để hỏi người lớn

Bài tập 5: Trang 73 sgk Ngữ Văn 8 tập 2
Trong quán ăn, một người nói với người bên cạnh: "Anh có thể chuyển giúp tôi lọ gia vị không ạ?". Theo em, trong những hành động dưới đây, người nghe nên chọn hành động nào?
a) Lẳng lặng đưa lọ gia vị cho người kia
b) Trả lời người kia: "Có chứ ạ. Cái lọ ấy không nặng đâu mà!"
c) Đưa lọ gia vị cho người kia và nói: "Mời anh" (Hoặc "Mời chị", "Mời bác",...)
Bài làm:
Người nghe nên chọn hành động (c): Đưa lọ gia vị cho người kia và nói: "Mời anh" (Hoặc "Mời chị", "Mời bác",...)