Câu 1 (trang 63 sgk ngữ văn 6 tập 2):

- Tác phẩm kể về một đêm không ngủ của Hồ Chí Minh trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

Tóm tắt:

Tỉnh dậy trong một đêm mưa giữa rừng, anh đội viên thấy Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc giấc ngủ của anh bộ đội. Lần thứ ba thức dậy anh mời Bác ngủ nhưng Bác từ chối, vì thế mà anh cảm phục và yêu mến tấm lòng cao cả của Bác.

Câu 2 (trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Hình tượng Bác Hồ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh (đội viên) chiến sĩ.

+ Là người chứng kiến một đêm Bác không ngủ

+ Là người đối thoại với Bác.

→ Câu chuyện được kể lại một cách tự nhiên, sinh động. Làm sáng lên hình ảnh trung tâm là Bác, vừa phản ánh chân thực, khách quan.

Câu 3 (trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2):

- Lần thứ nhất thức dậy:

+ Từ ngạc nhiên: trời khuya Bác vẫn ngồi

+ Trào dâng niềm thương Bác: Càng nhìn lại càng thương

+ Cảm động khi chứng kiến cảnh Bác chăm sóc cho bộ đội

→ Trạng thái như trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự vĩ đại mà gần gũi của vị lãnh tụ

- Lần thức dậy thứ ba:

+ Tâm trạng từ hoảng hốt tới tha thiết lo lắng: mời Bác ngủ

+ Anh đội viên cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân

+ Cuối cùng “anh thức luôn cùng Bác”

- Trong bài không đề cập tới lần thức dậy thứ hai của anh đội viên, vì:

+ Lần thứ ba “Bác vẫn ngồi đinh ninh”chứng tỏ, trong đêm ấy anh đội viên thức dậy nhiều lần, lần nào cũng chứng kiến Bác không ngủ.

+ Trong lần thứ ba anh không nén được cảm xúc nên “nằng nặc” mời Bác đi ngủ.

Hình ảnh Bác gần gũi, thân thương, tấm lòng bao dung, vĩ đại của Bác được khắc họa chân thực qua lời kể của anh đội viên.

Câu 4 (trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Đoạn kết anh đội viên cho rằng việc Bác không ngủ là “lẽ thường tình”

- Đó là phát hiện mang tính chân lý: tình yêu thương, sự bao dung của Người không chỉ là biểu hiện đơn lẻ, đó là nhân cách của Người- nhân cách vĩ đại, ngời sáng.

- Cuộc đời cách mạng Người trải qua nhiều sóng gió, nhiều đêm không ngủ:

+ Thời kì bị chính quyền Tưởng Giới Thạch giam cầm: “ Một canh… hai canh… lại ba canh/ Trằn trọc suốt đêm giấc chẳng lành”

+ Khi tham gia chiến dịch Việt Bắc- Thu Đông: “ Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ/ Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà”

→ Sự hi sinh thầm lặng của Hồ Chí Minh cho dân tộc Việt Nam.

Câu 5 (trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Bài thơ được làm theo thể năm chữ:

+ Mỗi khổ thơ có bốn dòng thơ

+ Cách gieo vần: chữ cuối thứ hai và chữ cuối thứ ba vần liền với nhau

+ Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu ở câu tiếp theo.

→ Tạo ra mạch kể chuyện thích hợp cho văn bản.

Câu 6 (trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Trong bài thơ tác giả sử dụng nhiều từ láy như một yếu tố nghệ thuật nổi bật, đem lại vẻ riêng cho bài thơ:

- Từ láy có tác dụng tạo hình: trầm ngâm, xơ xác, đinh ninh, lồng lộng…

- Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm: mơ màng, thổn thức, thầm thì, bồn chồn, hốt hoảng, giật mình, nằng nặc…

LUYỆN TẬP

Bài 1 (trang 68 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Tập đọc diễn cảm và học thuộc lòng bài thơ.

Bài 2 (trang 68 sgk ngữ văn 6 tập 2):

Trong một đêm rét mướt trên đường đi chiến dịch cùng với Bác, bộ đội chúng tôi được nghỉ lại ở một khoảng rừng nhỏ. Sau một ngày dài hành quân mọi người thấm mệt nên chìm vào giấc ngủ sớm chỉ có Bác vẫn còn trầm ngâm bên bếp lửa. Khi đó tôi giật mình tỉnh giấc thì trời đã khuya, nhìn thấy Bác đi dém chăn cho từng người, đốt thêm lửa sưởi ấm cho chúng tôi, tôi thương Bác vô cùng. Tới lần thứ ba tỉnh giấc tôi hốt hoảng khi thấy Bác vẫn thức, dù tôi có nằng nặc mời Người đi ngủ Bác nói “ Bác ngủ không an lòng”. Bác lo cho đoàn dân công phải ngủ ngoài rừng rét mướt, Bác thương những người lính phải ra trận… Trong lòng tôi trào dâng một nỗi thương kính Bác và nỗi vui sướng mênh mông khi được thức cùng Người.

Trả lời câu 1 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2):

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện gì? Em hãy kể tóm tắt diễn biến câu chuyện đó?

Lời giải chi tiết:

- Tác phẩm kể về một đêm không ngủ của Hồ Chí Minh trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

- Tóm tắt: Tỉnh dậy trong một đêm mưa giữa rừng, anh đội viên thấy Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc giấc ngủ của anh bộ đội. Lần thứ ba thức dậy anh mời Bác ngủ nhưng Bác từ chối, vì thế mà anh cảm phục và yêu mến tấm lòng cao cả của Bác.

Trả lời câu 2 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2):

Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của ai? Cách miêu tả đó có tác dụng gì đối với việc thế hiện tâm hồn cao đẹp của Bác Hồ và tấm lòng của anh bộ đội đối với lãnh tụ?

Lời giải chi tiết:

Hình tượng Bác Hồ ttrong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh đội viên. Cách miêu tả như vậy làm cho hình tượng Bác gần gũi, chân thật và cao đẹp vì đó là hình tượng Bác trong lòng nhân dân ta. Nó còn thể hiện được tấm lòng anh bộ đội với Bác và tình yêu thương mênh mông của Bác với con cháu mình trong kháng chiến.

Trả lời câu 3 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2):

Bài thơ kế lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Em hãy so sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên đối với Bác qua hai lần đó.

Vì sao trong bài thơ không kể lần thứ hai? Qua cảm nghĩ của anh đội viên, hình ảnh Bác Hồ và tấm lòng cùa Bác đã được khắc hoạ sâu đậm như thế nào?

Lời giải chi tiết:

- Lần thứ nhất thức dậy:

+ Từ ngạc nhiên: trời khuya Bác vẫn ngồi

+ Trào dâng niềm thương Bác: Càng nhìn lại càng thương

+ Cảm động khi chứng kiến cảnh Bác chăm sóc cho bộ đội

→ Trạng thái như trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự vĩ đại mà gần gũi của vị lãnh tụ

- Lần thức dậy thứ ba:

+ Tâm trạng từ hoảng hốt tới tha thiết lo lắng: mời Bác ngủ

+ Anh đội viên cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân

+ Cuối cùng “anh thức luôn cùng Bác”

- Trong bài không đề cập tới lần thức dậy thứ hai của anh đội viên, vì:

+ Lần thứ ba “Bác vẫn ngồi đinh ninh”chứng tỏ, trong đêm ấy anh đội viên thức dậy nhiều lần, lần nào cũng chứng kiến Bác không ngủ.

+ Trong lần thứ ba anh không nén được cảm xúc nên “nằng nặc” mời Bác đi ngủ.

Hình ảnh Bác gần gũi, thân thương, tấm lòng bao dung, vĩ đại của Bác được khắc họa chân thực qua lời kể của anh đội viên.

Trả lời câu 4 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2):

Hãy cho biết vì sao trong đoạn kết nhà thơ lại viết:

Đêm nay Bác không ngủ

Vì một lẽ thường tình

Bác là Hồ Chí Minh

Lời giải chi tiết:

Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh đêm nay Bác không ngủ với một lời giải thích “Vì một lẽ thường tình - Bác là Hồ Chí Minh”. Việc Bác không ngủ vì lo việc nước và thương bộ đội dân công đã là một lẽ thường tình của cuộc đời Bác, vì bác là Hồ Chí Minh - người cha thân yêu của quân đội, cuộc đời Người dành trọn cho nhân dân, Tổ quốc.

Trả lời câu 5 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2):

Bài thơ được làm theo thể thơ gì? The thơ ấy có thích hợp với cách chuyện của bài thơ không?

Lời giải chi tiết:

* Bài thơ được làm theo thể thơ năm chữ:

- Số tiếng trong một dòng thơ: 5 tiếng

- Số dòng trong một khổ thơ: 4 dòng

- Cách gieo vần: gieo vần liền trong một khổ thơ và giữa hai khổ thơ (cũi trường hợp gieo vần cách như ở khổ 3 và khổ 15: Bác - bạc; Bác - Bác).

* Thể thơ này phù hợp với cách kể chuyện của bài thơ.

Trả lời câu 6 (trang 67 sgk Ngữ Văn 6 Tập 2): Tìm những từ láy trong bài thư và cho biết giá trị biểu cảm của một số từ láy mà em cho là đặc sắc.

Lời giải chi tiết:

* Những từ láy trong bài thơ: Trầm ngâm, lâm thâm, xơ xác, nhẹ nhàng, mơ màng, lồng lộng, thổn thức, thầm thì, bồn chồn, bề bộn, hốt hoảng, đinh ninh, phăng phắc, nằng nặc, mênh mông.

* Một số từ láy: mơ màng, thầm thì, nằng nặc làm tăng giá trị biểu cảm, diễn tả cụ thể các trạng thái tình cảm, cảm xúc của anh đội viên.

LUYỆN TẬP

Nội dung: Dựa theo bài thơ, em hãy viết bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ kể về kỉ niệm một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch.

Bài làm tham khảo

Các bạn thân mến, được gặp Bác đã là một niềm hạnh phúc vô bờ của mỗi chiến sĩ chúng tôi. Ấy vậy mà tỏi không chỉ được gặp Bác mà còn được Bác đốt lửa sưởi ấm, được trò chuyện cùng Bác. Kỷ niệm ấy tôi không thể nào quên trong cuộc đời mình. Tôi sẽ kể các bạn nghe về may mắn đó.

Chuyện xảy ra vào mùa đông năm 1950. Hồi ấy ta mở chiến dịch biên giới Thu - Đông. Rất nhiều bộ đội, dân công được huy động ra mặt trận. Chính Bác cũng có mặt trực tiếp chỉ huy chiến dịch. Sau một ngày hành quân thấm mệt chúng tôi nghỉ lại một lán tranh cũ trong rừng. Thật bất ngờ, trong đêm ấy lán chúng tôi được đón Bác, trên đường chỉ huy chiến dịch Bác cũng dừng chân nghỉ lại, vui sướng chúng tôi vây quanh Bác, được Bác hỏi chuyện dặn dò. Đêm đã khuya Bác nhắc chúng tôi để ngủ để lấy sức mai còn đi tiếp. Tất cả chúng tôi vâng lời. Về khuya trời càng lạnh, cái lạnh của rừng núi như thấu tận xương thịt. Một đống lửa to được đốt giữa lán để sưởi ấm. Tôi ngả lưng và rồi ngủ đi lúc nào không biết.

Rồi tôi chợt thức giấc, chắc là đã khuya lắm rồi và rồi tôi hết sức bất ngờ, lửa vẫn cháy sáng ấm lán tranh cũ, bất ngờ hơn bên đống lửa ấy, Bác vẫn ngồi. Tôi lặng nhìn Bác, Bác ngồi vẻ mặt trầm ngâm nghĩ ngợi. Chắc Bác lại đang lo cho chiến dịch đây, tôi thầm nghĩ.

Càng nhìn Bác tôi lại càng thương, mái tóc Bác đã bạc nhiều, khuôn mặt gầy nhưng ánh mắt vẫn ấm áp. Thỉnh thoảng Bác lại cho thêm cành khô để giữ lửa cháy. Tôi vô cùng cảm động, vậy là Bác thức để đốt lửa sưởi ấm cho chúng tôi. Rồi Bác đứng dậy, nhẹ nhàng đi quanh lán, dém chăn cho chúng tôi bằng vẻ ân cần. Bác không muốn chúng tôi bị lạnh, không muốn làm mọi người thức giấc. Tôi không dám tin những gì mình vừa nhìn thấy. Thực hay mơ - một vị lãnh tụ hay một người cha? Tôi bỗng thấy bóng Bác cao lớn lạ kỳ, thấy lòng mình thêm ấm, ngọn lửa từ tay Bác đốt lên, ngọn lửa từ lòng Bác toả hơi nóng cho chúng tôi. Đợi Bác lại gần, tôi thầm thì hỏi Bác:

- Bác ơi, sao Bác chưa ngủ, Bác có lạnh lắm không?

Bác nhìn tôi, mỉm cười và nói:

- Chú cứ việc ngủ ngon, ngày mai còn phải đi đánh giặc.

Vâng lời Bác, tôi nhắm mắt mà bụng cứ bồn chồn. Chiến dịch hãy còn dài, thời tiết thì khắc nghiệt, rừng rậm, đèo cao, suối sâu phải qua Bác không ngủ thì Bác ốm lấy sức đâu mà đi, lo nghĩ vẩn vơ, tôi thiếp đi lúc nào không rõ. Lần thứ hai chợt thức giấc, tôi thấy Bác ngồi trên bếp lửa, lo lắng vô cùng nhưng tôi không dám trở dậy.

Rồi lần thứ ba thức giấc. Lần này thì tôi giật mình hốt hoảng vì Bác vẫn thức. Vẫn chỗ ngồi ấy, chòm râu và mái tóc bạc - Người ngồi im phăng phắc. Không nằm yên được nữa, tôi trở dậy lại bên Bác, giọng khẩn khoản:

- Bác ơi, trời sắp sáng rồi, Bác ngủ một chút đi, con mời Bác!

Giọng ôn tồn, Bác quay lại phía tôi nói:

- Chú ngủ tiếp đế mai đi đánh giặc, đừng lo cho Bác. Ngoài kia, trời mưa lâm thâm, dân công của ta không mái lều che mưa, không chiếu chải chỉ nằm trên lá khô, chăn đắp chỉ manh áo phủ. Làm sao không ướt, làm sao không lạnh, thương các cô chú ấy, mong trời mau mau sáng.

Nghe lời tâm sự của Bác, tôi cảm động xiết bao. Vậy là Bác thức trọn đêm đốt lửa, dém chăn sưởi ấm cho chúng tôi và cũng thức ban đêm vì lo lắng, vì thương dân công ngủ ngoài sương. Tình cảm, lòng yêu thương của Bác dành cho chúng mới lớn lao làm sao. Tôi vui sướng vì chúng tôi có thêm một người cha, tôi vui sướng vì đất nước Việt Nam có một vị lãnh tụ thương dân hơn chính mình. Bồi hồi xúc động tôi thức luôn cùng Bác để đốt lửa sưởi ấm cho đồng đội.

Trời đã sáng, mọi người dậy và tiếp tục lên đường. Tôi thấy mình như khỏe sau khi được Bác tiếp thêm sức mạnh. Tôi hiểu rằng Bác không ngủ vì thương vì lo lắng cho bộ đội và dân công - một điều hết sức thường tình của một người nhưng hết sức vĩ đại của một vị lãnh tụ. Và chỉ chúng ta những người dân Việt Nam mới được hưởng niềm hạnh phúc “thường tình” ấy bởi lẽ Bác là Hồ Chí Minh - con người suốt đời sống vì dân vì nước.

Bố cục

Bố cục: 3 đoạn

- Đoạn 1 (Từ đầu … đến "Lấy sức đâu mà đi"): Anh đội viên thức dậy lần thứ nhất.

- Đoạn 2 (Tiếp theo … đến "Anh thức luôn cùng Bác"): Anh đội viên thức dậy lần thứ ba.

- Đoạn 3 (Còn lại): Suy nghĩ của anh đội viên về Bác.

Nội dung chính

Tác phẩm kể về một đêm không ngủ của Hồ Chí Minh trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống Pháp và tình cảm kính yêu, cảm phục của người chiến sĩ đối với Bác.

I. KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG

1. Được hoàn thành năm 1951, bài thơ Đêm nay Bác không ngủ của Minh Huệ là một trong số các tác phẩm đầu tiên thể hiện hình tượng lãnh tụ Hồ Chí Minh và đạt được những thành công đáng ghi nhận.

2. Bài thơ thể hiện chân thực về tình cảm vĩ đại của Bác Hồ đối với bộ đội, dân công ; đồng thời cũng thể hiện lòng kính yêu của người chiến sĩ (đội viên) đối với lãnh tụ.

3. Đây là một tác phẩm thơ hiện đại có yếu tố tự sự, khi tìm hiểu cần thấy được nghệ thuật kết hợp nhuần nhuyễn giữa yếu tố tự sự và trữ tình, đồng thời làm quen với thể thơ năm chữ.

II. HƯỚNG DẪN ĐỌC - HlỂU VĂN BẢN

Câu 1. Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

Diễn biến câu chuyện có thể tóm tắt như sau:

Thức dậy trong một đêm mưa ở giữa rừng, anh đội viên thấy Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc cho giấc ngủ của bộ đội. Lần thứ ba anh thức dậy, anh mời Bác ngủ nhưng Bác vẫn từ chối. Chứng kiến cảnh đó, anh vô cùng cảm phục tấm lòng cao cả của Bác.

Câu 2. Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh (đội viên) chiến sĩ. Anh vừa là người chứng kiến một đêm không ngủ của Bác, vừa trực tiếp được đối thoại với Bác cho nên câu chuyện được kể lại một cách tự nhiên, sinh động ; đồng thời giúp cho hình tượng trung tâm của bài thơ là Bác Hồ được phản ánh vừa chân thực vừa khách quan.

Câu 3. Bài thơ kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Mỗi lần tâm trạng và cảm nghĩ của anh đối với Bác có những điểm khác nhau:

Lần thức dậy thứ nhất
Lần thức dậy thứ ba

- Tâm trạng : từ ngạc nhiên (Thấy trời khuya lắm rồi / Mà sao Bác vẫn ngồi) đến ái ngại, lo lắng không yên (Anh nằm lo Bác ốm / Lòng anh cứ hề bộn) và trào dâng niềm thương Bác (Càng nhìn lại càng thương) ; đồng thời rất xúc động khi chứng kiến tình cảm của Bác (Bác đốt lửa sưởi ấm cho chiến sĩ, Bác nhẹ chân đi dém chăn cho từng người). Trạng thái như trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự vĩ đại mà gần gũi của vị lãnh tụ (Bóng Bác cao lồng lộng / Ấm hơn ngọn lửa hồng).

- Tâm trạng : từ hốt hoảng (Anh hốt hoảng giật mình), không chỉ “Thầm thì anh hỏi nhỏ” như lần trước mà tha thiết “vội vàng nằng nặc” mời Bác ngủ (Mời Bác ngủ Bác ơi!.../ Bác ơi ! Mời Bác ngủ). Trước câu trả lời của Bác, anh đội viên càng cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân, cho nên tâm trạng của anh thấy được lớn lên bên Bác (Lòng vui sướng mênh mông / Anh thức luôn cùng Bác).

Trong bài thơ tác giả không kể lần thức dậy thứ hai của anh đội viên, nhưng lần thứ ba qua cậu thơ Bác vẫn ngồi đinh ninh người đọc cũng thấy được: trong đêm ấy anh đội viên nhiều lần thức dậy và lần nào cũng chứng kiến Bác Hồ không ngủ. Từ lần một đến lần ba, tâm trạng và cảm nghĩ của anh có những biến đổi rất rõ rệt.

Câu 4. Trong đoạn kết bài thơ, tác giả viết:

... Đêm nay Bác không ngủ

Vì một lẽ thường tình

Bác là Hồ Chí Minh.

Trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, Bác Hồ đã trải qua nhiều đêm không ngủ. Còn nhớ, thời kì bị giam cầm ở nhà lao của Tưởng Giới Thạch, Bác từng: Một canh... hai canh... lại ba canh / Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành... ; rồi giữa rừng Việt Bắc trong chiến dịch Thu - Đông 1947, Bác từng: Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ / Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà. Bởi vậy, việc Đêm nay Bác không ngủ là một lẽ thường tình, vì Bác là Hồ Chí .Minh - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

Câu 5. Bài thơ được làm theo thể thơ năm chữ.

- Mỗi dòng thơ có năm tiếng ; mỗi khổ có bốn dòng thơ.

- Cách gieo vần giữa các dòng trong một khổ thơ: chữ cuối câu thứ hai và chữ cuối câu thứ ba vần liền với nhau.

- Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu của khổ tiếp theo.

Chính cách gieo vần được nối nhau như trên cho nên thể thơ năm chữ này thích hợp với cách kể chuyện (tự sự) như bài Đêm nay Bác không ngủ.

Câu 6. Trong bài thơ, từ láy được sử dụng như một yếu tố nghệ thuật nổi bật, đem đến cho bài thơ một vẻ đặc sắc riêng:

- Từ láy có tác dụng miêu tả tạo hình:

+ Vẻ mặt Bác trầm ngâm

+ Mái lều tranh xơ xác

+ Bác vẫn ngồi đinh ninh

+ Bóng Bác cao lồng lộng...

- Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm:

+ Anh đội viên mơ màng

+ Thổn thức cả nỗi lòng

+ Thầm thì anh hỏi nhỏ

+ Nhưng bụng vẫn bồn chồn

+ Anh hốt hoảng giật mình

+ Anh đội viên nằng nặc...

III. HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP

Câu 1. Muốn đọc diễn cảm bài thơ, cần nhớ cách gieo vần như đã nói ở trên ; đồng thời chú ý tiết tấu và nhấn giọng. Ví dụ với khổ thơ đầu:

Anh đội viên thức dậy

(đọc chậm)

Thấy trời khuya lắm rồi

(đọc nhanh hơn, nhấn bốn chữ sau)

Mà sao Bác vẫn ngồi

(đọc chậm)

Đêm nay Bác không ngủ

(đọc chậm, xuống giọng)...

Câu 2. Thực hành viết bài văn ngắn bằng lời của anh chiến sĩ, kể về kỉ niệm một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch, cần xác định ngôi kể (ngôi thứ nhất) và kể các sự việc diễn ra theo thứ tự các khổ thơ.

I. Tác giả, tác phẩm

1. Tác giả (mời các em tham khảo SGK Ngữ văn 6 tập 2)

2. Tác phẩm

* Thể loại: Văn bản Đêm nay Bác không ngủ thuộc thể loại thơ. Thơ là một hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống, thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu.

* Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ được sáng tác vào năm 1951, được in trong tập Thơ Việt Nam 1945 – 1975.

* Bố cục: Văn bản Đêm nay Bác không ngủ được chia làm 3 phần:

Phần 1: từ đầu => “Lấy sức đâu mà đi”: Tình cảm của anh đội viên lần thức dậy thứ nhất.
Phần 2: tiếp => “cùng Bác”: Tâm trạng của anh đội viên lần thứ 3
Phần 3: còn lại: Hình tượng Bác Hồ.

II. Hướng dẫn soạn bài

Câu 1:

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người đi chiến dịch trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

Diễn biến của câu chuyện đó có thể được tóm tắt như sau:

Thức dậy trong một đêm mưa ở giữa rừng, anh đội viên thấy Bác không ngủ mà ngồi đốt lửa và chăm sóc tận tình cho giấc ngủ của những anh bộ đội. Cho đến tận lần thứ 3 thức dậy, anh vẫn thấy Bác thức, anh mời Bác đi ngủ nhưng Bác vẫn từ chối. Chứng kiến được cảnh đó, anh đội viên cảm thấy vô cùng cảm phục tấm lòng cao cả của Bác Hồ.

Câu 2:

Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả và cảm nhận qua con mắt và cảm nghĩ của anh đội viên. Anh đội viên này vừa là người chứng kiến một đêm không ngủ của Bác, vừa là người trò chuyện trực tiếp với Bác nên câu chuyện được kể trong bài thơ sẽ trở nên chân thực hơn, sinh động hơn. Đồng thời, giúp cho hình tượng trung tâm của bài thơ là Bác Hồ được phản ánh một cách chân thực và khách quan nhất.

Câu 3:

Bài thơ kể lại 2 lần anh đội viên thức dậy và thấy Bác không ngủ. Mỗi lần, tâm trạng và cảm nhận của anh đối với Bác có những đặc điểm:

* Lần thứ nhất thức dậy: Tâm trạng từ ngạc nhiên (Thấy trời khuya lắm rồi. Mà sao Bác vẫn ngồi) cho đến ái ngại, lo lắng không yên (Anh nằm lo Bác ốm. Lòng anh cứ bề bộn) và trào dâng nỗi niềm thương Bác (Càng nhìn lại càng thương), đồng thời, anh cũng rất xúc động khi chứng kiến tình cảm của Bác dành cho những anh chiến sĩ (Bác đốt lửa sưởi ấm cho các chiến sĩ, Bác nhẹ chân đi dém chăn cho từng người). Và trong trạng thái như trong giấc mộng đó, anh cảm nhận được sự gần gũi mà vĩ đại của một con người lãnh tụ (Bóng Bác cao lồng lộng. Ấm hơn ngọn lửa hồng).

* Lần thức dậy thứ 2: Tâm trạng của anh đội viên từ hốt hoảng (Anh hốt hoảng giật mình), anh tha thiết mời Bác đi ngủ. Nhưng trước câu trả lời từ chối của Bác, anh lại càng cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân. Cho nên anh quyết định thức luôn cùng Bác.

* Trong bài thờ, tác giả không kể lần thứ hai là bởi vì muốn cho người đọc tự hiểu được rằng: trong đêm ấy, anh đội viên có lẽ đã thức dậy rất nhiều lần và lần nào cũng chứng kiến cảnh Bác không ngủ. Từ lần một cho đến lần thứ ba, tâm trạng của anh ít nhiều cũng có phần biến đổi. Qua đó, cho chúng ta thấy được tình cảm và tấm lòng cao cả của Bác đối với bộ đội, với nhân dân.

Câu 4:

Trong đoạn kết, nhà thơ viết:

…Đêm nay Bác không ngủ

Vì một lẽ thường tình

Bác là Hồ Chí Minh.

Qua những câu thơ này, chúng ta có thể nhận thấy, có lẽ trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình, Bác Hồ đã có rất nhiều đêm không ngủ. Đồng thời, câu thơ này cũng như là một đáp số, một phát hiện: tình thương của Bác không phải là bộc phát trong đêm lạnh ấy, mà nó vốn dĩ đã là bản chất trong con người của vị lãnh tụ vĩ đại này. Đúng như nhà thơ Chế Lan Viên đã từng nói: “Bác vĩ đại chẳng làm ai kinh ngạc”.

Câu 5:

Bài thơ được làm theo thể thơ 5 chữ, mỗi dòng thơ có 5 chữ, mỗi khổ có 4 dòng thơ.

Cách gieo vần giữa những dòng thơ trong một khổ thơ: chữ cuối câu thứ 2 và chữ cuối câu thư 3 vần liền với nhau.
Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng thơ đầu khổ tiếp theo.
Chính cách gieo vần được nối với nhau như trên đã giúp cho thể thơ 5 chữ này thích hợp với cách kể chuyện tự nhiên.

Câu 6:

Những từ láy được sử dụng trong bài thơ:

Từ láy miêu tả ngoại hình: trầm ngâm, xơ xác, đinh ninh, lồng lộng,…
Từ láy làm tăng giá trị biểu đạt: mơ màng, thầm thì, thổn thức, hốt hoảng, nằng nặc, bồn chồn,…

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Tác giả:

Minh Huệ (1927 – 2003), tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái
Quê: thành phố Vinh, Nghệ An
Là Hội viên hội nhà văn Việt
Nhận giải thưởng Nguyễn Du của Nghệ - Tĩnh 1986 với tập thơ Đêm nay Bác không ngủ.

2. Tác phẩm:

Đêm nay Bác không ngủ
Bài thơ dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân ta.
Thể loại: Thơ - "Thơ là một hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống, thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu" (Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi: Từ điển thuật ngữ văn học, Sđd).

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện gì? Em hãy kể tóm tắt câu chuyện đó.

Bài làm:
Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.
Em hãy kể tóm tắt câu chuyện đó:Thức dậy trong một đêm mưa ở giữa rừng, anh đội viên thấy Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc cho giấc ngủ của bộ đội. Lần thứ ba thức dậy, anh mời Bác ngủ nhưng Bác vẫn từ chối. Chứng kiến cảnh đó, anh vô cùng cảm phục tấm lòng cao cả của Bác

Câu 2: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2
Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của ai? Cách miêu tả đó có tác dụng gì đối với việc thể hiện tâm hồn cao đẹp của Bác Hồ và tấm lòng của anh Bộ đội đối với lãnh tụ?
Bài làm:
Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh (đội viên) chiến sĩ.
Từ cách nhìn của anh chiến sĩ, người chứng kiến một đêm không ngủ của Bác và trực tiếp nói chuyện với Bác câu chuyện được kể lại một cách tự nhiên, sinh động làm cho hình ảnh Bác Hồ trở nên gần gũi, chân thực lại vừa khách quan. Điều này còn thể hiện được tấm lòng anh bộ đội với Bác và tình yêu thương mênh mông của Bác với con cháu mình trong kháng chiến.

Câu 3: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2
Bài thơ kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Em hãy so sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh bộ đội viên với Bác Hồ trong hai lần đó.
*Vì sao trong bài thơ tác giả không kể lần thứ hai? Qua cảm nhận của anh đội viên, hình ảnh Bác Hồ và tấm lòng của Bác được khắc họa sâu đậm như thế nào?
Bài làm:
Bài thơ đã kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ và mỗi nhìn thấy cảnh đó, anh đội viên lại có những cảm nhận khác nhau:

Tâm trạng lần thứ nhất
Anh đội viên ngạc nhiên bởi “Thấy trời khuya lắm rồi/ Mà sao Bác vẫn ngồi”
Anh đội viên rất xúc động khi chứng kiến tình cảm của Bác : Bác đốt lửa sưởi ấm cho chiến sĩ, Bác nhẹ chân đi dém chăn cho từng người.
Anh đội viên “ Thổn thức cả nổi lòng " và thốt lên những câu hỏi thầm thì lo lắng cho Bác: “Bác có lạnh lắm không?”. Anh tha thiết mời Bác đi ngủ. Anh lo cho sức khoé của Bác.
Trong trạng thái như trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự vĩ đại mà gần gũi của vị lãnh tụ "Bóng Bác cao lồng lộng. ấm hơn ngọn lửa hồng".

Tâm trạng lần thứ hai

Anh hốt hoảng, giật mình vì “Bác vẫn ngồi đinh ninh / Chòm râu im phăng phắc”, anh tha thiết "vội vàng nằng nặc" mời Bác ngủ.
Trước câu trả lời của Bác, anh đội viên càng cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân, cho nên tâm trạng của anh thấy được lớn lên bên Bác "Lòng vui sướng mênh mông. Anh thức luôn cùng Bác".
Trong bài thơ, anh đội viên thức dậy ba lần nhưng tác giả lại không kể lần thứ hai bởi vì điều này không cần thiết, tác giả thay cho việc kể lần thứ hai anh đội viên thức dậy bằng dấu “...”. Ngược lại, điều này sẽ làm nổi bật sự thay đổi tâm trạng của anh chiến sĩ.
Đối với Bác Hồ, anh chiến sĩ cũng như tình cảm chung của tất cả các anh bộ đội. Đó là lòng kính yêu, biết ơn và cảm giác ấm áp, hạnh phúc khi nhận được sự quan tâm, săn sóc của Bác. Đó là niềm tự hào về vị lãnh tụ vĩ đại mà bình dị. Từ đó khắc họa hình ảnh Bác Hồ lớn lao, cao cả vào sâu trong lòng mọi người.

Câu 4: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2
Hãy cho biết vì sao trong đoạn kết nhà thơ lại viết:
...
Đêm nay Bác không ngủ
Vì một lẽ thường tình
Bác là Hồ Chí Minh.
Bài làm:
Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh Bác không ngủ với lời giải thích “Vì một lẽ thường tình / Bác là Hồ Chí Minh”. Trong suốt cuộc đời cách mạng của Hồ Chủ tịch, Bác luôn trải qua những đêm không ngủ vì lo việc nước nhà, vì Bác muốn dành trọn cuộc đời cho nhân dân, Tổ Quốc. Khi bị giam cầm trong nhà lao của Tưởng Giới Thạch, Bác từng: "Một canh... hai canh... lại ba canh. Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành..."; rồi giữa rừng Việt Bắc chiến dịch Thu - Đông 1947, Bác từng: "Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ. Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà". Bởi vậy, việc "Đêm nay Bác không ngủ" là "một lẽ thường tình", vì "Bác là Hồ Chí Minh" - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

Câu 5: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2
Bài thơ được làm theo thể thơ gì? (số tiếng trong một dòng, số dòng trong một khổ thơ, cách gieo vần trong một khổ thơ và giữa hai khổ thơ). Thể thơ ấy có thích hợp với cách kể chuyện của bài thơ không?
Bài làm:
Bài thơ được làm theo thể thơ năm chữ:
Mỗi dòng thơ có năm tiếng
Mỗi khổ có bốn dòng thơ.
Cách gieo vần giữa các dòng trong một khổ thơ: chữ cuối câu thứ hai và chữ cuối câu thứ ba vần liền với nhau.
Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu của khổ tiếp theo.
=> Chính cách gieo vần được nối nhau như trên cho nên thể thơ năm chữ này thích hợp với cách kể chuyện (tự sự) như bài "Đêm nay Bác không ngủ".

Câu 6: Trang 67 sgk ngữ văn 6 tập 2
Tìm những từ láy trong bài và cho biết giá trị biểu cảm của một số từ láy mà em cho là đặc sắc.
Bài làm:
Những từ láy có trong bài thơ: trầm ngâm, lâm thâm, xơ xác, nhẹ nhàng, mơ màng, lồng lộng, thổn thức, thầm thì, ngủ ngon, bồn chồn, bề bộn, hốt hoảng, đinh nình, phăng phắc, vội vàng, nằng nặc, lầm thâm, mênh mông.
Từ láy được sử dụng như một yếu tố nghệ thuật nổi bật, đem đến cho bài thơ một vẻ đặc sắc riêng:
Từ láy có tác dụng miêu tả tạo hình: trầm ngâm, xơ xác, đinh ninh, lồng lộng...
Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm:mơ màng, thổn thức, thầm thì, bồn chồn, hốt hoảng, nằng nặc...

LUYỆN TẬP
Bài tập 2: Trang 68 sgk ngữ văn 6 tập 2
Dựa theo bài thơ, em hãy viết một bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ về kỉ niệm một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch.
Bài làm:
Bài văn ngắn tham khảo:
Mùa thu năm 1950, Đảng và Chính phủ ta quyết định mở chiến dịch Biên giới (chiến dịch Cao – Bắc – Lạng). Trong chiến dịch, Bác Hồ đến thăm đơn vị chúng tôi và nghỉ lại nơi trú quân. Trời lạnh, thêm cơn mưa lâm thâm càng tăng thêm cái lạnh lẽo nơi núi rừng. Chính đêm ấy, tôi đã được chứng kiến vị chủ tịch vĩ đại của chúng ta trằn trọc thức cả đêm vì lo lắng, săn sóc cho những người chiến sĩ chúng tôi.

Đêm khuya, cảnh vật chìm trong bóng tối, tiếng mưa rơi tí tách trên từng cành cây, ngọn lá. Mọi vật dường như đang say sưa với giấc ngủ sau một ngày dài, cả tôi và những người đồng đội cũng yên giấc ngủ say. Ấy vậy mà khi tôi trở mình tỉnh giấc, lại thấy “người cha già” ngồi bên đống lửa, hai tay bó gối, đôi mắt trầm ngâm với những nếp nhăn sâu hơn trên vầng trán rộng. Bác khơi cho đám lửa cháy bùng lên, hơi ấm lan tỏa khắp căn lều dã chiến. Rồi Bác nhón chân nhẹ nhàng đi dém chăn cho từng người từng người một như sợ chỉ một tiếng động nhỏ sẽ làm cho chúng tôi tỉnh giấc. Bác ân cần chăm sóc như người mẹ già chăm lo, yêu thương đàn con nhỏ, sợ chúng bị lạnh, bị ốm đau.

Từng cử chỉ, hành động của Bác càng sưởi ấm trái tim tôi, trong lòng tôi trào lên niềm yêu thương và biết ơn vô hạn, tôi cảm thấy mình được bao bọc, che chở dưới đôi cánh rộng lớn tình thương bao la, nồng đượm ấy. Lòng tôi bồi hồi, rưng rưng trong niềm xúc động, rồi tôi thì thầm hỏi Bác:
- Bác ơi! Bác chưa ngủ ạ? Bác có lạnh lắm không?
Bác ân cần nói:- Chú cứ việc ngủ ngon để ngày mai đi đánh giặc.

Lòng tôi bồn chồn nhưng vẫn nghe theo lời Bác nhắm mắt ngủ. Trong cơn mơ màng, tôi lo Bác bị ốm, mệt mỏi bởi chiến dịch vẫn còn dài, còn nhiều khó khắn, Bác mà ốm thì lấy sức đâu mà chiến đấu với quân thù.
Tôi hốt hoảng, giật mình sau lần thứ ba thức giấc. Bác vẫn ngồi đó, bên bếp lửa hồng đang cháy rực, chòm râu im phăng phắc tựa như pho tượng vậy. Đôi mắt sáng trĩu nặng suy tư, đăm đăm nhìn bếp lửa. Lòng tôi đau xót, lo lắng lên tiếng:
- Bác ơi! Bác ngủ đi ạ. Trời sắm sáng mất rồi.
Giọng Bác trầm ngâm vang lên trong không gian:
- Chú cứ ngủ đi, đừng bận tâm về Bác. Ngày mai quân ta phải ra trận, Bác lại không yêu lòng. Bác thương mọi người đêm nay ngủ ngoài rừng, không có tấm chăn, chiếc gối, lại phải lấy lá cây làm chiếu, manh áo mỏng làm chăn. Trời mưa như thế này làm sao mà khỏi ướt, Bác chỉ mòng cho trời sáng mau mau để mọi người đỡ khổ.

Nghe Bác nói, lòng tôi càng thêm yêu quý Bác. Người lo cho chiến sĩ, dân công, lo cho cuộc chiến dịch ngày mai. Tình thương của Người bao trùm lên đất nước và dân tộc.
Tôi vui sướng, tự hào vì là một người chiến sĩ dưới lá cờ Tổ quốc. Bác khơi dậy trong tôi tình yêu Tổ quốc, đồng bào, đồng đội. Vậy nên làm sao tôi có thể tiếp tục ngủ yêu trong chiếc chăn ấm áp cạnh ngọn lửa hồng trong khi dân tộc đang chịu bao gian khổ, tôi xin thức luôn cùng Bác. Ngọn lửa lại càng cháy rực như hiểu được lòng tôi, sau một đêm bên cạnh Bác Hồ, tôi càng quyết tâm cùng những đồng đội của mình dành lại đọc lập tự do cho Tổ quốc.

I. Một vài nét về tác giả

Minh Huệ (1927-2003) tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, sinh ngày 3 tháng 10 năm 1927[1], quê tại Bến Thủy, nay thuộc phường Quang Trung, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An. Ông hoạt động cho Việt Minh từ tháng 5 năm 1945 và tham gia giành chính quyền ở Nghệ An trong Cách mạng tháng 8 năm 1945. Khi quân Pháp nổ súng tái chiếm Đông Dương, ông hoạt động tuyên truyền, văn nghệ tuyên huấn, báo chí ở Nghệ An, khu ủy khu Bốn và một số nơi.

Ông bắt đầu viết năm 1951, khi mới 24 tuổi. Ông từng là Hội trưởng Hội sáng tác Văn nghệ liên khu IV,Trưởng ban thơ, lý luận, phê bình; Văn học dịch Nhà xuất bản văn học,Ủy viên Ủy ban hành chính kiêm Trưởng ty Văn hóa Nghệ An. Sau khi chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa kiểm soát hoàn toàn miền Bắc, ông tiếp tục đi học và tốt nghiệp đại học Văn, được kết nạp làm Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1957), Chủ tịch Hội văn nghệ Nghệ Tĩnh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam (1984-1991).

Trong suốt những năm tháng cầm bút của mình ông đã để lại nhiều tác phẩm như: Dòng máu Việt Hoa (1954); Tiếng hát quê hương (1959); Rừng xưa rừng nay (bút ký, 1962); Đất chiến hào (1970); Mùa xanh đến (1972); Ngọn cờ Bến Thủy (truyện ký, 1974-1979); Người mẹ và mùa xuân (truyện ký, 1981); Đêm nay Bác không ngủ (1976); Phút bi kịch cuối cùng (1990); Thưởng thức thơ viết về Bác Hồ (1992)…. Ông được tặng giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật với 3 tập thơ: Đêm nay Bác không ngủ (1985); Tiếng hát quê hương (1959) và Đất chiến hào (1970).

II. Kiến thức cơ bản về tác phẩm

1. Hoàn cảnh sáng tác

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ được sáng tác dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân.

2. Bố cục

- Phần 1 (từ đầu đến “Lấy sức đâu mà đi”): Lần thứ nhất thức dậy của anh đội viên.

- Phần 2 (tiếp đó đến “Anh thức luôn cùng Bác”): Lần thứ ba thức dậy của anh đội viên.

- Phần 3 (còn lại): Hình tượng Bác Hồ.

3. Giá trị nghệ thuật

- Thể thơ năm chữ, nhiều vần liền.

- Kết hợp nhiều phương thức biểu đạt: tự sự, miêu tả, biểu cảm.

- Sử dụng nhiều chi tiết giản dị, chân thực và cảm động.

4. Giá trị nội dung

Qua câu chuyện về một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch, bài thơ đã thể hiện tấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân,tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

III. Trả lời câu hỏi trong sgk

Câu 1 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

Em hãy kể tóm tắt câu chuyện đó: Thức dậy trong một đêm mưa ở giữa rừng, anh đội viên thấy Bác Hồ đốt lửa và hết sức tận tình chăm sóc cho giấc ngủ của bộ đội. Lần thứ ba thức dậy, anh mời Bác ngủ nhưng Bác vẫn từ chối. Chứng kiến cảnh đó, anh vô cùng cảm phục tấm lòng cao cả của Bác.

Câu 2 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Hình tượng Bác Hồ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh (đội viên) chiến sĩ.

+ Là người chứng kiến một đêm Bác không ngủ.

+ Là người đối thoại với Bác.

→ Câu chuyện được kể lại một cách tự nhiên, sinh động. Làm sáng lên hình ảnh trung tâm là Bác, vừa phản ánh chân thực, khách quan.

Câu 3 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

- Lần một thức dậy: anh đội viên ngạc nhiên khi thấy Bác chưa ngủ.

- Hình ảnh cho thấy Bác luôn lo lắng cho vận mệnh dân tộc, tình cảm của Bác to lớn, vĩ đại.

- Lần thứ ba thức giấc: anh hoảng hốt khi Bác vẫn ngồi đó, đinh ninh không xoay chuyển. Bác vẫn ngồi đó, ngẫm nghĩ về chiến dịch.

- Anh đội viên thầm cảm ơn tình yêu thương của Bác, cảm thấy tình cảm bao la, hạnh phúc biết nhường nào với Bác.

- Bài thơ bỏ qua lần hai thức giấc vì đó trở lên rườm rà, mà vẫn là ý trên đã trình bày.

Câu 4 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh Bác không ngủ với lời giải thích “Vì một lẽ thường tình / Bác là Hồ Chí Minh”. Trong suốt cuộc đời cách mạng của Hồ Chủ tịch, Bác luôn trải qua những đêm không ngủ vì lo việc nước nhà, vì Bác muốn dành trọn cuộc đời cho nhân dân, Tổ Quốc. Khi bị giam cầm trong nhà lao của Tưởng Giới Thạch, Bác từng: "Một canh... hai canh... lại ba canh. Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành..."; rồi giữa rừng Việt Bắc chiến dịch Thu - Đông 1947, Bác từng: "Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ. Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà". Bởi vậy, việc "Đêm nay Bác không ngủ" là "một lẽ thường tình", vì "Bác là Hồ Chí Minh" - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

Câu 5 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Bài thơ được làm theo thể năm chữ:

+ Mỗi khổ thơ có bốn dòng thơ.

+ Cách gieo vần: chữ cuối thứ hai và chữ cuối thứ ba vần liền với nhau.

+ Chữ cuối của dòng cuối mỗi khổ vần với chữ cuối của dòng đầu ở câu tiếp theo.

→ Tạo ra mạch kể chuyện thích hợp cho văn bản.

Câu 6 (trang 67 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Những từ láy trong bài thơ: “Trầm ngâm”, “lâm thâm”, “xơ xác”, “nhẹ nhàng”, “lồng lộng”, “thổn thức”, “thầm thì”, “bồn chồn”, “bề bộn”, “hốt hoảng”, “phăng phắc”, “vội vàng”, “mênh mông”, “nằng nặc”, “mau mau”.

– Từ láy có tác dụng miêu tả tạo hình: “Trầm ngâm”, “xơ xác”, “đinh ninh”, “lồng lộng”,…

– Từ láy làm tăng giá trị biểu cảm: “Mơ màng”, “thầm thì”, “bồn chồn”, “hốt hoảng”, “nằng nặc”.

* Giá trị biểu cảm của một số từ láy:

– “Xơ xác”: Gợi lên hình ảnh căn lều thấp bé, mái đã cũ kĩ, bị gió mưa bào mòn xác xơ, tiêu điều.

– “Lồng lộng”: Gợi lên hình ảnh con người to lớn về tầm vóc và nhân cách cao cả.

– “Phăng phắc”: Diễn tả trạng thái bất động, tập trung cao độ của Bác về điều suy nghĩ lo lắng ở trong lòng.

IV. Luyện tập

Câu 1 (trang 68 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Tập đọc diễn cảm và học thuộc lòng bài thơ.

Câu 2 (trang 68 sgk Ngữ văn 6 tập 2)

Chiến dịch Biên giới Thu –Đông năm 1950 được Đảng ta chủ động phát động. Trước khi chiến dịch bắt đầu, Bác Hồ đã đến thăm các đơn vị bộ đội của chúng tôi và nghỉ lại một đêm.

Đêm nay, chúng tôi nghỉ dưới một túp lều sơ sài dựng giữa rừng. Sau một ngày hành quân mệt nhọc tất cả chiến sĩ đều mau chóng chìm vào giấc ngủ say. Sau một giấc ngủ dài tôi chợt tỉnh giấc, thấy Bác đang ngồi trầm ngâm bên bếp lửa. Rồi Bác nhẹ nhàng đi dém chăn cho từng chiến sĩ. Lo lắng cho Bác tôi khẽ cất tiếng: Bác ơi! Bác chưa ngủ? Bác có lạnh lắm không? Bác nhìn tôi bằng ánh mắt trìu mến nhỏ giọng đáp: Chú cứ việc ngủ ngon ngày mai còn đi đánh giặc. Vâng lời Bác tôi nhắm mắt ngủ tiếp nhưng bụng vẫn bồn chồn. Chiến dịch còn dài rừng thiêng nước độc đêm nay Bác không ngủ liệu mai có sức đi được không? Lần thứ ba mở mắt thấy Bác vẫn chưa ngủ tôi hoảng hốt thực sự. Tôi nằng nặc mời Bác đi ngủ. Bác bảo Bác ngủ không an lòng Bác thương đoàn dân công đêm nay phải ngủ ngoài trời mưa rả rích, phải chịu rét, chịu ướt. Nghe Bác nói tôi hiểu tình thương của người thật sâu nặng biết bao nhiêu. Tình thương đó trùm lên cả đất nước và dân tộc.

Thật sung sướng và tự hào khi được làm người chiến sĩ chiến đấu dưới ngọn cờ của Tổ quốc. Không đành ngủ yên, tôi thức luôn cùng Bác.