Trấn thủ Thuận Hóa - Quảng Nam
Top 4 trong Top 10 Chúa Tiên Nguyễn Hoàng.
Năm 1545, cha ông là Nguyễn Kim bị Dương Chấp Nhất đầu độc, quyền lực trong triều rơi vào tay anh rể là Trịnh Kiểm. Anh cả Nguyễn Hoàng là Nguyễn Uông lúc ấy đương làm Tả tướng, Lãng quận công bị Trịnh Kiểm giết. Bấy giờ Nguyễn Hoàng lập được chiến công, được phong làm Đoan quận công, Trịnh Kiểm thấy Nguyễn Hoàng công danh càng lên cao nên ghét. Nguyễn Hoàng thấy vậy, nên ông bàn mưu với Nguyễn Ư Dĩ rồi cáo bệnh, cốt giữ kín đáo để Trịnh Kiểm khỏi nghi ngờ.
Nguyễn Hoàng nghe tiếng Nguyễn Bỉnh Khiêm (người làng Trung Am, xứ Hải Dương, đỗ Trạng nguyên triều Mạc, làm đến chức Thái bảo về trí sĩ) giỏi nghề thuật số, nên ngầm sai người tới hỏi. Nguyễn Bỉnh Khiêm nhìn núi non bộ trước sân ngâm lớn rằng: Hoành sơn nhất đái, vạn dại dung thân, nghĩa là: Một dải núi ngang có thê dung thân muôn đời được. Sứ giả đem câu ấy về thuật lại, Nguyễn Hoàng hiểu ý. Ông nhờ chị ruột mình là bà Ngọc Bảo (vợ Trịnh Kiểm) xin Trịnh Kiểm cho vào trấn thủ ở Thuận Hóa (là khu vực từ Quảng Bình đến Thừa Thiên - Huế ngày nay).
Họ Trịnh bấy giờ mới dẹp yên được vùng đất Thuận Hóa, đã đặt Tam ty,phủ huyện để cai trị nhưng lòng dân vẫn chưa yên, Trịnh Kiểm vẫn thấy lo lắng về vùng đất này. Trịnh Kiểm thấy Thuận Hóa là nơi xa xôi, đất đai cằn cỗi nên Trịnh Kiểm đã đồng ý, bèn tâu vua Lê Anh Tông nên cho Nguyễn Hoàng vào trấn thủ(1558). Vua Lê nghe theo và trao cho trấn tiết(Trấn tiết: Cờ tiết vua giao cho làm huy hiệu của quyền trấn thủ), phàm mọi việc đều ủy thác, chỉ mỗi năm phải nộp thuế.
Năm 1558, Nguyễn Hoàng và gia quyến cùng các tướng Nguyễn Ư Dĩ, Mạc Cảnh Huống, Văn Nham, Thạch Xuyên, Tường Lộc, Thường Trung, Vũ Thì Trung, Vũ Thị An và hàng nghìn đồng hương thân tín Thanh - Nghệ đi vào Thuận Hóa. Khi đến nơi đoàn thuyền đã đi vào cửa Việt Yên(nay là Cửa Việt), đóng trại tại Gò Phù Sa, xã Ái Tử,huyện Vũ Xương(nay là huyện Triều Phong,tỉnh Quảng Trị) và đã chọn nơi này để lập Thủ Phủ gọi là dinh Ái Tử. Lưu Thủ Thuận Hóa Tống Phước Trị(quê ở Tống Sơn, Thanh Hóa) đã dâng nộp bản đồ, sổ sách trong xứ cho Đoan Quận Công Nguyễn Hoàng,và theo phò tá ông.
Mùa đông năm 1560, Nguyễn Hoàng cho đặt đồn cửa biển giữ miền duyên hải, do bấy giờ quân Mạc thường theo đường biển vào cướp Thanh Nghệ lên phải đề phòng. Tháng 3 năm 1568, Tổng trấn Quảng Nam là Bùi Tá Hán mất. Vua Lê lấy Nguyễn Bá Quýnh làm tổng binh thay giữ đất ấy. Năm 1569, Nguyễn Hoàng ra Thanh Hóa yết kiến Lê Anh Tông, nộp quân lương giúp Nam triều đánh nhà Mạc, rồi đến phủ Thái sư lạy mừng Trịnh Kiểm. Trịnh Kiểm hài lòng, phong cho ông trấn thủ luôn đất Quảng Nam, thay cho Quận Công Nguyễn Bá Quýnh. Nguyễn Hoàng làm Tổng Trấn Tướng Quân kiêm quản cả Xứ Quảng Nam và Xứ Thuận Hóa. Lệ mỗi năm phải nộp thuế là 400 cân bạc và 500 tấm lụa.
Tháng 1 năm 1570 Nguyễn Hoàng từ Tây Đô về, dời dinh về làng Trà Bát, nằm gần Ái Tử,chếch về phía đông bắc(nay là hai làng Trà Liên Đông,Trà Liên Tây,xã Triệu Giang,huyện Triệu Phong). Gọi là Dinh Trà Bát. Nhà Mạc giao tranh với họ Trịnh, Mạc Mậu Hợp sai Mạc Kính Điển đem thủy quân tấn công Nghệ An. Trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Bá Quýnh nghe tin trốn chạy. Nguyễn Hoàng kỷ luật rõ ràng, phòng giữ nghiêm ngặt, do đó quân nhà Mạc không dám phạm vào bờ cõi, nên riêng hai xứ Thuận Quảng được yên ổn.
Năm 1571 Tham đốc Mỹ Lương, thự vệ Văn Lan và Nghĩa Sơn định đánh úp Nguyễn Hoàng ở dinh Vũ Xương. Mỹ Lương sai Văn Lang và Nghĩa Sơn đem quân phục ở huyện Minh Linh rồi tự mình dẫn quân lẻn vào theo đường núi đến chỗ Cầu Ngói ở Hải Lăng mai phục, định ngày giáp đánh. Nguyễn Hoàng biết được tin ấy liền sai phó tướng Trương Trà đánh Nghĩa Sơn, và tự đem quân ngầm đến Cầu Ngói đánh úp Mỹ Lương và đốt trại. Mỹ Lương trốn chạy, bị đuổi chém được. Trà tiến quân đến xã Phúc Thị, đánh nhau với giặc, bị Nghĩa Sơn bắn chết. Vợ Trà là Trần Thị nghe tin tức giận, mặc quần áo đàn ông thúc quân đánh, bắn chết Nghĩa Sơn tại trận QUân Văn lang thua,trốn về với Chúa Trịnh. Chúa đem quân về. Phong Trần thị làm quận phu nhân.
Năm 1572, nhân lúc Trịnh Kiểm mới mất, con là Trịnh Cối và Trịnh Tùng đánh nhau, nhà Mạc sai tướng Lập Bao đem 60 chiến thuyền đánh vào Thuận Hóa, đổ bộ lên làng Hồ Xá và ở làng Lạng Uyển (thuộc huyện Minh - linh) để tấn công phủ, dân ở Thuận Quảng nhiều người hàng. Ông mới sai một người con gái đẹp là Ngộ thị giả làm cách đưa vàng bạc sang nói với Lập Bạo xin cầu hòa. Lập Bạo đồng ý giảng hòa, chỉ mang vài chục tùy tùng đến một ngôi nhà tranh ở bờ sông đất Qua Qua để dự thề, Nguyễn Hoàng sai phục binh giết đi, và đánh tan quân nhà Mạc, từ đó nhà Mạc không dám nhòm ngó đất Thuận Quảng nữa. Quân Mạc đem nhau đầu hàng, Nguyễn Hoàng cho những binh lính đầu hàng ở đất Công Tiên,đặt làm 36 phường.Tháng 3 năm 1586 vua Lê sai Hiến sát sứ Nguyễn Tao đến xứ Thuận Quảng làm sổ kê khai ruộng đất cày cấy để thu thuế. Tạo để cho các phủ huyện làm sổ,không đi khám đo đạc,làm sổ xong rồi đem về.
Nguyễn Hoàng nghe tiếng Nguyễn Bỉnh Khiêm (người làng Trung Am, xứ Hải Dương, đỗ Trạng nguyên triều Mạc, làm đến chức Thái bảo về trí sĩ) giỏi nghề thuật số, nên ngầm sai người tới hỏi. Nguyễn Bỉnh Khiêm nhìn núi non bộ trước sân ngâm lớn rằng: Hoành sơn nhất đái, vạn dại dung thân, nghĩa là: Một dải núi ngang có thê dung thân muôn đời được. Sứ giả đem câu ấy về thuật lại, Nguyễn Hoàng hiểu ý. Ông nhờ chị ruột mình là bà Ngọc Bảo (vợ Trịnh Kiểm) xin Trịnh Kiểm cho vào trấn thủ ở Thuận Hóa (là khu vực từ Quảng Bình đến Thừa Thiên - Huế ngày nay).
Họ Trịnh bấy giờ mới dẹp yên được vùng đất Thuận Hóa, đã đặt Tam ty,phủ huyện để cai trị nhưng lòng dân vẫn chưa yên, Trịnh Kiểm vẫn thấy lo lắng về vùng đất này. Trịnh Kiểm thấy Thuận Hóa là nơi xa xôi, đất đai cằn cỗi nên Trịnh Kiểm đã đồng ý, bèn tâu vua Lê Anh Tông nên cho Nguyễn Hoàng vào trấn thủ(1558). Vua Lê nghe theo và trao cho trấn tiết(Trấn tiết: Cờ tiết vua giao cho làm huy hiệu của quyền trấn thủ), phàm mọi việc đều ủy thác, chỉ mỗi năm phải nộp thuế.
Năm 1558, Nguyễn Hoàng và gia quyến cùng các tướng Nguyễn Ư Dĩ, Mạc Cảnh Huống, Văn Nham, Thạch Xuyên, Tường Lộc, Thường Trung, Vũ Thì Trung, Vũ Thị An và hàng nghìn đồng hương thân tín Thanh - Nghệ đi vào Thuận Hóa. Khi đến nơi đoàn thuyền đã đi vào cửa Việt Yên(nay là Cửa Việt), đóng trại tại Gò Phù Sa, xã Ái Tử,huyện Vũ Xương(nay là huyện Triều Phong,tỉnh Quảng Trị) và đã chọn nơi này để lập Thủ Phủ gọi là dinh Ái Tử. Lưu Thủ Thuận Hóa Tống Phước Trị(quê ở Tống Sơn, Thanh Hóa) đã dâng nộp bản đồ, sổ sách trong xứ cho Đoan Quận Công Nguyễn Hoàng,và theo phò tá ông.
Mùa đông năm 1560, Nguyễn Hoàng cho đặt đồn cửa biển giữ miền duyên hải, do bấy giờ quân Mạc thường theo đường biển vào cướp Thanh Nghệ lên phải đề phòng. Tháng 3 năm 1568, Tổng trấn Quảng Nam là Bùi Tá Hán mất. Vua Lê lấy Nguyễn Bá Quýnh làm tổng binh thay giữ đất ấy. Năm 1569, Nguyễn Hoàng ra Thanh Hóa yết kiến Lê Anh Tông, nộp quân lương giúp Nam triều đánh nhà Mạc, rồi đến phủ Thái sư lạy mừng Trịnh Kiểm. Trịnh Kiểm hài lòng, phong cho ông trấn thủ luôn đất Quảng Nam, thay cho Quận Công Nguyễn Bá Quýnh. Nguyễn Hoàng làm Tổng Trấn Tướng Quân kiêm quản cả Xứ Quảng Nam và Xứ Thuận Hóa. Lệ mỗi năm phải nộp thuế là 400 cân bạc và 500 tấm lụa.
Tháng 1 năm 1570 Nguyễn Hoàng từ Tây Đô về, dời dinh về làng Trà Bát, nằm gần Ái Tử,chếch về phía đông bắc(nay là hai làng Trà Liên Đông,Trà Liên Tây,xã Triệu Giang,huyện Triệu Phong). Gọi là Dinh Trà Bát. Nhà Mạc giao tranh với họ Trịnh, Mạc Mậu Hợp sai Mạc Kính Điển đem thủy quân tấn công Nghệ An. Trấn thủ Nghệ An là Nguyễn Bá Quýnh nghe tin trốn chạy. Nguyễn Hoàng kỷ luật rõ ràng, phòng giữ nghiêm ngặt, do đó quân nhà Mạc không dám phạm vào bờ cõi, nên riêng hai xứ Thuận Quảng được yên ổn.
Năm 1571 Tham đốc Mỹ Lương, thự vệ Văn Lan và Nghĩa Sơn định đánh úp Nguyễn Hoàng ở dinh Vũ Xương. Mỹ Lương sai Văn Lang và Nghĩa Sơn đem quân phục ở huyện Minh Linh rồi tự mình dẫn quân lẻn vào theo đường núi đến chỗ Cầu Ngói ở Hải Lăng mai phục, định ngày giáp đánh. Nguyễn Hoàng biết được tin ấy liền sai phó tướng Trương Trà đánh Nghĩa Sơn, và tự đem quân ngầm đến Cầu Ngói đánh úp Mỹ Lương và đốt trại. Mỹ Lương trốn chạy, bị đuổi chém được. Trà tiến quân đến xã Phúc Thị, đánh nhau với giặc, bị Nghĩa Sơn bắn chết. Vợ Trà là Trần Thị nghe tin tức giận, mặc quần áo đàn ông thúc quân đánh, bắn chết Nghĩa Sơn tại trận QUân Văn lang thua,trốn về với Chúa Trịnh. Chúa đem quân về. Phong Trần thị làm quận phu nhân.
Năm 1572, nhân lúc Trịnh Kiểm mới mất, con là Trịnh Cối và Trịnh Tùng đánh nhau, nhà Mạc sai tướng Lập Bao đem 60 chiến thuyền đánh vào Thuận Hóa, đổ bộ lên làng Hồ Xá và ở làng Lạng Uyển (thuộc huyện Minh - linh) để tấn công phủ, dân ở Thuận Quảng nhiều người hàng. Ông mới sai một người con gái đẹp là Ngộ thị giả làm cách đưa vàng bạc sang nói với Lập Bạo xin cầu hòa. Lập Bạo đồng ý giảng hòa, chỉ mang vài chục tùy tùng đến một ngôi nhà tranh ở bờ sông đất Qua Qua để dự thề, Nguyễn Hoàng sai phục binh giết đi, và đánh tan quân nhà Mạc, từ đó nhà Mạc không dám nhòm ngó đất Thuận Quảng nữa. Quân Mạc đem nhau đầu hàng, Nguyễn Hoàng cho những binh lính đầu hàng ở đất Công Tiên,đặt làm 36 phường.Tháng 3 năm 1586 vua Lê sai Hiến sát sứ Nguyễn Tao đến xứ Thuận Quảng làm sổ kê khai ruộng đất cày cấy để thu thuế. Tạo để cho các phủ huyện làm sổ,không đi khám đo đạc,làm sổ xong rồi đem về.
