Dưới ngòi hút đa tài, đa nghệ viết ra những câu từ văn chương như tranh vẽ tả thực của Thạch Lam, đoạn trích đã và đang lột tả chân thực về số phận đáng thương của một người đàn bà làm mẹ của tận mười một người con nheo nhóc.

Cái đói, sự túng quẫn đặc trưng của cái xã hội thời bấy giờ được hiện lên. Đã nghèo, đã đói khát nhưng mẹ Lê lại đẻ nhiều con khiến cho sự túng quẫn, khổ sở hơn gấp nhiều lần. Hình ảnh một người đàn bà với làn da nhăn nheo như quả trám khô, thân hình thấp bé khắc khổ nhưng lại là mẹ của mười một đứa con, đứa lớn nhất mới mười bảy, đứa bé nhất vẫn còn bế trên tay. Cái sự bần cùng hóa của xã hội hết thảy cứ như đang hiện diện hết ở nhà Mẹ Lê. Đói rét, nghèo khổ, túng quẫn khi tận mười mấy con người nheo nhóc trong cái nhà được miêu tả như cái “ổ chó” cùng với sự châm biếm miêu tả mẹ con nhà mẹ Lê như những “chó mẹ và chó con” được toát lên sự chua xót, khổ cực đến nỗi so sánh người với động vật như vậy.

Tuy là thế, nhưng người mẹ này luôn âm thầm chịu đựng sự vất vả một mình, lam lũ, không than thở hay hờn trách một câu. Hình ảnh Mẹ Lê là hiện diện của cả triệu bà mẹ thời bấy giờ, có khổ đến mấy cũng không bỏ con, thà chịu đói, chịu rét, chịu hết tất cả sự khổ đau thì cũng nuôi con cho bằng được. Sự vĩ đại ấy, cứ âm thầm lặng lẽ, chịu đựng. Hình ảnh thống khổ biết bao nhưng lại được âm thầm chắt chiu những cái đẹp, cái đẹp của người làm mẹ từ bao đời nay, thà rằng để mình chịu khổ, thà rằng bữa đói bữa no chứ không để con phải chết đói, chết khát và thậm chí nhịn đói nuôi con để cho những đứa nhỏ không phải khổ hơn mình dù chỉ một chút. Sự cao cả ấy được hiện diện rõ nhất là lấy sự vất vả vì có việc làm niềm vui, vì lúc ấy có người thuê làm việc, có vài bát gạo, vài đồng bạc để nuôi con. Lúc đó, con bà có bát cơm để no bụng. Nhưng rồi mẹ lại chìm trong sự lo âu, đến mùa đông hết việc chỉ còn rạ khô ngoài đòng, không ai thuê mẹ nữa, con mẹ lại chịu đói từng bữa. Những đứa con nheo nhóc oằn mình chịu đói chịu rét đến ngày mùa năm sau. Cái khổ của nhà mẹ Lê là nhà quá đông con khiến mẹ phải oằn mình lo toan mọi thứ.

Trong cái xã hội thời bấy giờ luôn nặng gánh rằng “ đông con hơn nhiều của” thành ra gia cảnh của mẹ thời bấy giờ là cực kỳ phổ biến. Qua cái gia cảnh của Mẹ Lê ở trên, chắc hẳn ai cũng thương xót cho người đàn bà ấy và luôn nghĩ rằng, đẻ nhiều thì chịu khổ, giá như mẹ ít con hơn thì bớt gánh nặng phần nào. Và từ hình ảnh của mẹ Lê, ta vẫn thấy rằng, bà là một người biết hy sinh, chịu thương chịu khó, dù như thế nào cũng che chở cho con mình, thậm chí là oằn mình chịu rét che chở cho con, cố lấy thân xác của mình che chở cho đứa con nhỏ rét run lên vì lạnh.

Qua hình ảnh của Mẹ Lê, ta rút ra được một điều rằng chúng ta ý thúc được về câu chuyện giải pháp, cách cứu rỗi mỗi con người trong cuộc đời nghèo khổ ấy. Có ai có thể giang tay để cứu, để cưu mang cho mảnh đời bất hạnh của mẹ con nhà Lê. Hay, cứ vòng nối vòng, cuộc đời họ sẽ nghèo khổ, đáng thương và khổ sở như thế. Thạch Lam đã viết những dòng văn nhẹ nhàng và rất thơ về cuộc đời của những con người bất hạnh, đau khổ. Thế nhưng, có lẽ, ẩn sâu trong lời văn, nhà văn muốn nhắc nhở và khơi gợi tình thương trong mỗi con người.

“Nhà mẹ Lê” là một câu chuyện hiện thực nhưng giàu tính nhân đạo của Thạch Lam. Không xuất hiện những người tốt cứu giúp, cũng không có một kết cục tốt đẹp những khi đọc truyện, người đọc đều cảm thấy trên thế gian thực chất lòng người vẫn còn tồn tại.

Bác Lê là một người phụ nữ nghèo khổ, sống một mình và nuôi 11 người con. Khốn khổ là vậy nhưng bác vẫn không bỏ con bỏ cái, cả cuộc đời làm lụng và đến cuối cùng, nguyên nhân gây ra cái chết cho bác cũng là do đói quá, phải đi xin cơm. Những đứa con và cuộc sống hàng ngày của gia đình bác được tác giả miêu tả sống động và chân thật. Điểm nhấn của những cảnh đó chính là việc những ký ức hiện về đẹp đẽ, tìm niềm vui trong khó khăn khi thi thoảng sẽ được ăn no.

Gia cảnh khó khăn của mẹ Lê là một trong những tình huống thường gặp của những người bình dân trong xã hội hiện đại. Nhà văn Thạch Lam đã khéo léo miêu tả một cách chân thật và đầy xúc cảm gia cảnh của mẹ Lê, gửi gắm những thông điệp về sự khó khăn, những thử thách trong cuộc sống cùng với tinh thần kiên cường, bền bỉ và lòng hy vọng. Việc miêu tả nhân vật mẹ Lê cũng là một cách để tác giả truyền tải thông điệp về sự đoàn kết, sự giúp đỡ nhau trong xã hội.

Lòng nhân đạo của Thạch Lam được thể hiện trong truyện qua 2 chi tiết. Đầu tiên, chính là lòng người luôn hướng thiện. Dù rơi vào tình cảnh khốn khổ và nghèo đói, người mẹ vẫn không bỏ rơi những đứa con của mình. Trong những ngày tăm tối ấy, bà Lê vẫn luôn vui vẻ, kiếm được miếng nào hay miếng đó. Con người không bị tha hóa do đói nghèo hay đau khổ. Thứ hai, khi bà mất, những người hàng xóm có lẽ chẳng phải ruột rà máu mủ lại sẵn sàng giúp đỡ. Khi đó, việc góp tiền mua một cái vón gỗ đã thể hiện lòng người và bản tính con người chưa hề mất đi.

Thạch Lam kể chuyện không giống bất cứ tác giả nào thời bấy giờ. Truyện của ông vừa hiện thực, phũ phàng nhưng vẫn thể hiện được tình người trong từng câu chữ.

Đoạn trích “Nhà mẹ Lê” đề cập đến số phận đáng thương của người mẹ nghèo đông con. Người nông dân túng quẫn, nghèo đói vì gia đình đông đúc, khổ sở.

Cái khổ của nhà mẹ Lê là cái khổ của cảnh đời đông con, túng quẫn. Nếu ít con hơn, có lẽ mẹ Lê sẽ có thể được bớt lo, bớt khổ phần nào. Cảnh gia đình đông con của nhà mẹ Lê không phải là hiếm trong xã hội ấy. Đông con là một áp lực, là một gánh nặng đè lên vai bất kì người phụ nữ nào, gia đình nào trong xã hội ấy. Do đó, chúng ta cần phải biết lựa chọn, phải biết sắp xếp trong mọi hoàn cảnh. Chỉ khi ta thật sự ý thức về hoàn cảnh của mình thì mới có thể đưa ra những lựa chọn hạnh phúc phù hợp. Còn nếu như không thể sắp xếp cuộc sống ấy, sẽ rất khó để mỗi người tự lo cho cuộc sống của mình. Và sẽ không chỉ bản thân ta khổ mà có lẽ mỗi người xung quanh ta cũng khổ, cũng nhọc.

Bên cạnh đó, đọc đoạn trích, chúng ta ý thúc được về câu chuyện giải pháp, cách cứu rỗi mỗi con người trong cuộc đời nghèo khổ ấy. Có ai có thể giang tay để cứu, để cưu mang cho mảnh đời bất hạnh của mẹ con nhà Lê. Hay, cứ vòng nối vòng, cuộc đời họ sẽ nghèo khổ, đáng thương và khổ sở như thế.

Thạch Lam đã viết những dòng văn nhẹ nhàng và rất thơ về cuộc đời của những con người bất hạnh, đau khổ. Thế nhưng, có lẽ, ẩn sâu trong lời văn, nhà văn muốn nhắc nhở và khơi gợi tình thương trong mỗi con người. Tấm lòng nhân đạo của tác giả Thạch Lam vẫn luôn thường trực trong thơ văn của ông.

Thạch Lam là một tên tuổi lừng danh trong nhóm “Tự lực văn đoàn”. Với quan niệm rằng văn chương phải lành mạnh và tiến bộ, ông đã trở thành một trong những tác giả truyện ngắn nổi tiếng nhất, với khả năng đặc biệt trong việc khai thác thế giới nội tâm của nhân vật. Các tác phẩm của ông thường không tập trung vào các sự kiện lớn, mà thay vào đó tập trung vào những trải nghiệm, cảm xúc và suy nghĩ của nhân vật trong cuộc sống hàng ngày. Thường xuyên khai thác câu chuyện của những người lao động nghèo khổ, ông đã tạo ra những tác phẩm đáng nhớ, trong đó có tác phẩm "Nhà bà Lê". Trong tác phẩm này, ông đã tạo ra một nhân vật vô cùng độc đáo và đầy sức sống, bà Lê, người làm nghề giặt đồ để nuôi dạy con cái.

Bằng tài năng ngôn ngữ, cách hành văn đặc biệt, Thạch Lam đã tạo ra những câu từ văn chương sắc sảo như bức tranh vẽ miêu tả chân thực cuộc sống. Đoạn trích về Mẹ Lê, tác giả như đang miêu tả một cách chân thật về số phận đáng thương của một người phụ nữ với 11 đứa con nhỏ. Tác phẩm này tâm đắc thể hiện cái nghèo, cái túng quẫn của một xã hội đang chịu đựng khốn khổ. Bà Lê, với làn da nhăn nheo như quả trám khô, thân hình thấp bé và đói khát, nhưng lại là mẹ của 11 đứa con, đứa lớn nhất mới chỉ mười bảy tuổi, đứa bé nhất vẫn còn phải được bế trên tay.

Tình trạng nghèo khổ và túng quẫn được tả cực kỳ chân thực khi mô tả cuộc sống của gia đình Mẹ Lê trong căn nhà nhỏ bé được miêu tả như một "ổ chó", khiến cho bất lực và khổ đau cứ dâng trào lên từng trang sách. Thực tế đói rét, nghèo khổ và sự khốn khổ đến mức độ so sánh con người với động vật đã được thể hiện một cách đắng cay và cảm động.

Mặc dù đói nghèo, khó khăn bủa vây nhưng người mẹ vĩ đại này vẫn luôn âm thầm chịu đựng, gánh vác hết tất cả mọi nhọc nhằn một cách tự nguyện mà không một lời than thở hay trách móc bất kì ai. Hình ảnh hy sinh vì con cái của mẹ gần như là sự tượng trưng cho những bà mẹ thời đó, họ là những người luôn chấp nhận khổ đau, nghèo khó và đói rét để nuôi dưỡng cho con cái của mình khôn lớn và thành người. Sự vĩ đại của họ được thể hiện qua sự kiên trì và sự chịu đựng. Mặc dù họ phải chịu đựng sự thống khổ, nhưng họ vẫn chăm sóc cho con cái của mình và giữ lại những giá trị đẹp của một người mẹ từ xa xưa đến nay. Họ chấp nhận cả sự đói, rét để đảm bảo cho con cái được no đủ, được ấm no. Họ còn nhịn đói để nuôi con và để cho những đứa trẻ không phải chịu đau khổ như mình. Họ thật cao cả khi phải làm việc vất vả để kiếm sống và đủ gạo, đủ tiền để cho con ăn no. Ngay cả khi không có việc làm, khi chỉ còn rạ khô trên đồng, khi không ai thuê họ làm việc, họ lại chịu đói khó nuốt, không biết làm sao để nuôi con. Những đứa con nheo nhóc của Mẹ Lê phải chịu đói rét và đợi đến mùa đông mới có việc làm. Nhà Mẹ Lê quá đông con, khiến cho mẹ phải đối mặt với rất nhiều khó khăn và trăn trở.

Với quan niệm của xã hội xưa: "Con cái là lộc trời cho", vậy nên việc sinh đông con ở một là đình nghèo như Mẹ Lê là điều bình thường. Tuy nhiên, khi nghe câu chuyện về cuộc đời đầy truân, vất vả của bà, chúng ta không thể không cảm thấy đau lòng và thương xót cho những người mẹ đơn thân trong thời đại đó. Chỉ vì yêu thương con cái, họ chấp nhận hy sinh bản thân và chịu đựng khó khăn để nuôi dưỡng con. Hình ảnh của Mẹ Lê rõ ràng cho thấy bà là một người mẹ vĩ đại, luôn sẵn sàng đeo đuổi và chăm sóc con cái mình. Bà đã không ngại chịu đói, chịu rét để có thể đảm bảo cho đứa con nhỏ nhất của mình được ăn đủ, được ấm áp trong lúc mùa đông lạnh giá đang đến gần. Bằng tình mẫu tử cao cả, Mẹ Lê đã sử dụng thân xác của mình làm áo khoác để bọc trọn cho đứa con nhỏ, che chở cho đứa bé rét run lên vì lạnh. Bà là một hình ảnh rực sáng của tình mẫu tử và tình yêu thương trong cuộc sống đầy khó khăn.

Qua câu chuyện “Nhà bà Lê" ta cảm nhận được tiếng nói xót thương đối với những kiếp người nghèo đói cơ cực, sống quẩn quanh bế tắc, không ánh sáng, không tương lai, cuộc sống trước cách mạng tháng Tám. Từ hình ảnh của Mẹ Lê, ta rút ra được một điều rằng chúng ta ý thúc được về câu chuyện giải pháp, cách cứu rỗi mỗi con người trong cuộc đời nghèo khổ ấy. Có ai có thể giang tay để cứu, để cưu mang cho mảnh đời bất hạnh của mẹ con nhà Lê. Hay, cứ vòng nối vòng, cuộc đời họ sẽ nghèo khổ, đáng thương và khổ sở như thế. Thạch Lam đã viết những dòng văn nhẹ nhàng và rất thơ về cuộc đời của những con người bất hạnh, đau khổ. Thế nhưng, có lẽ, ẩn sâu trong lời văn, nhà văn muốn nhắc nhở và khơi gợi tình thương trong mỗi con người.

Từ câu chuyện “Nhà bà Lê", chúng ta có thể cảm nhận được những nỗi đau của cuộc sống của những người dân nghèo khổ, sống trong bất cập, mù mịt trước cách mạng tháng Tám. Và thông qua hình ảnh của Mẹ Lê tác giả muốn gửi gắm thông điệp rằng chính chúng ta cũng có thể tìm thấy giải pháp và cách giúp đỡ cho mỗi con người trong cảnh khốn khó ấy. Nhưng có bao nhiêu người sẵn sàng giúp đỡ để cứu rỗi mảnh đời bất hạnh như mẹ con bà Lê? Nếu không giúp đỡ, cuộc đời họ sẽ cứ lặp đi lặp lại trong đau khổ và nghèo khó. Thạch Lam đã viết về cuộc đời của những con người bất hạnh và đau khổ một cách nhẹ nhàng và thơ mộng, tuy nhiên, thông qua những dòng văn đó, ông cũng muốn kêu gọi mỗi con người tìm thấy tình thương và sự đồng cảm với những người đang gặp khó khăn.

Thạch Lam được biết đến với những tác phẩm truyện ngắn, tiểu thuyết, tạp văn và bài luận với chủ đề tình cảm con người, tình yêu gia đình, tình bạn, tình yêu đất nước và những mâu thuẫn xã hội. Trong đó, Nhà mẹ Lê là một trong những tác phẩm hiện thực xuất sắc kể về cuộc đời của một người mẹ khó khăn và bất hạnh.

Mẹ Lê là một người phụ nữ có đông con, chống mất sớm nên những khó khăn đều dồn hết lên vai cô. Tại nơi xóm ngụ cư nghèo, con người không kiếm được thứ để ăn thì lấy đâu ra tiền ra cơm để nuôi bao nhiêu đứa trẻ. Tuy nhiên, trong cuộc sống khó khăn bần hàn đó, người đọc lại càng thấy rõ và trân trọng những giây phút khi gia đình có được đủ thức ăn cho cả nhà, dù chẳng phải một bữa no nê.

Mẹ Lê là một người phụ nữ có vẻ đẹp của người mẹ truyền thống trong tâm trí nhiều người. Gia cảnh của gia đình chẳng mấy khấm khá, người mẹ phải làm biết bao nhiêu việc để kiếm được chút thức ăn cho đàn con ở nhà. Tuy nhiên, bà vẫn yêu thương từng đứa con của mình, tưởng niệm người chồng quá cố và chẳng vì thế mà bỏ rơi bất cứ đứa con nào. Trong hoàn cảnh khó khăn, bà chẳng nghĩ cho mình. Nhìn những đứa con hốc hác gầy còm, bà buông xuống tôn nghiêm, thậm chí còn đi xin ăn cho những đứa con ở nhà. Trong những ngày tăm tối cận kề với cái chết, bà chẳng than vãn lấy nửa lời. Trong tâm trí bà lúc ấy chỉ hiện lên hình ảnh gia đình nhỏ quây quần bên nhau, húp những bát cháo nóng.

Có thể nói, để viết ra được câu chuyện chân thực như vậy, Thạch Lam đã có sự quan sát rất tốt. Ông hiểu được những người lao động, tôn trọng và yêu thích vẻ đẹp của họ trong cuộc sống lao động thường ngày. Thạch Lam giúp người đọc nhận ra được vẻ đẹp dù trong hoàn cảnh khốn khó của con người vẫn không mất đi nhân tính của người mẹ.

Tác giả Thạch Lam đã để lại dấu ấn đặc biệt trong văn học Việt Nam với tác phẩm Nhà mẹ Lê. Trong câu chuyện ngắn này, ông đã phân tích và tôn vinh vẻ đẹp của mẹ Lê - một người mẹ lao động đầy tình yêu thương và hy sinh. Mẹ Lê là một hình ảnh đậm nét của những người dân nghèo cũng như đó là bức tranh về cuộc sống khó khăn của những người lao động trước Cách mạng tháng Tám 1945.

Mẹ Lê là một nhân vật đầy cảm xúc và sức sống. Mẹ của 11 đứa con nhỏ, một mình chăm sóc và nuôi dưỡng chúng trong hoàn cảnh khó khăn. Mẹ Lê đại diện cho nhiều người phụ nữ Việt Nam trong thời đại đó, những người có thể gánh vác cuộc sống mà không có sự giúp đỡ của người cha. Một trong những nét đẹp của Mẹ Lê đó là tấm lòng yêu thương vô điều kiện dành cho con cái. Tuy rằng Mẹ Lê không có nhiều điều kiện để chu cấp cho con cái của mình, nhưng bằng tình yêu và sự hy sinh của mình, bà đã mang lại cho các con của mình những bữa no bằng chính sức lao động vất vả.

Mẹ Lê cũng là một người phụ nữ kiên cường và lạc quan. Dù đối mặt với nhiều khó khăn trong cuộc sống, bà vẫn luôn giữ được tinh thần lạc quan và hy vọng. Điều này đã giúp cho Mẹ Lê vượt qua được những khó khăn trong cuộc sống và giữ vững tình cảm với con cái. Tuy nhiên, trong khi phải gồng gánh những đứa con và cuộc sống, người phụ nữ mạnh mẽ ấy chẳng bao giờ than vãn và trách cứ ai. Bà vẫn cứ làm việc chẳng biết mệt mỏi chỉ mong kiếm cho những đứa con bát cháo loãng. Đến khi chết, bà vẫn chỉ lo cho con và mong những đứa nhỏ có một cuộc sống an bình. ‘

Thạch Lam đã thấu hiểu và trân trọng những vẻ đẹp này, và đã góp phần giúp chúng ta nhận ra cuộc sống vốn thật khốn khổ nhưng vẫn ẩn chứa vẻ đẹp và sự hy sinh đáng kinh ngạc của con người. Tuy không phải là câu chuyện xuất sắc nhất của ông, Nhà mẹ Lê đã khiến người đọc cảm nhận được hoàn cảnh khốn cùng của những người dân nghèo và đồng thời gợi lên lòng tôn kính, biết ơn những người mẹ đơn thân đầy tình yêu thương và hy sinh.

“Văn học là nhân học”, “Văn là người”,… những mệnh đề đã trở nên quen thuộc nhưng không phải lúc nào cũng thuyết phục bởi giữa con người văn chương và con người thế sự đời thường của nhà văn thường tồn tại những khoảng cách nhất định. Ấy vây, với nhà văn Thạch Lam, những điều ấy lại rất chuẩn xác. Nhà thơ Thế Lữ từng nhận xét: “Không có một sáng tác nào của Thạch Lam mà không có rất nhiều Thạch Lam trong đó”. Những tác phẩm của ông nhẹ nhàng mà tinh tế, bao chứa tình cảm lớn và tư tưởng lớn về con người và cuộc đời. Điều này được thể hiện rất rõ qua nhân vật mẹ Lê trong truyện ngắn “Nhà mẹ Lê”.

“Nhà mẹ Lê” nằm trong tập truyện ngắn “Gió lạnh đầu mùa”. Tác phẩm là câu chuyện về số phận những người dân ngụ cư mà trung tâm là mẹ Lê và mười một đứa con. Xuyên suốt tác phẩm, Thạch Lam kể về cuộc sống của gia đình mẹ Lê khi chuyển đến sống tại Đoàn Thôn từ những ngày vui sướng, yên ấm đến những ngày nghèo khổ, thiếu thốn nhất. Nhân vật chính mẹ Lê được tác giả khắc họa đầy đủ trên các khía cạnh: hoàn cảnh xuất thân, ngoại hình, tính cách và số phận.

Nhân vật mẹ Lê thật đặc biệt. Đặc biệt bởi Thạch Lam có hướng đi khác với những thành viên còn lại của Tự lực văn đoàn. Ông không chỉ viết về những người thuộc tầng lớp tiểu tư sản mà còn hướng ngòi bút vào những người lao động bình dân, chân lấm tay bùn. Mẹ Lê xuất thân là một người phụ nữ nông thôn. Chồng mất sớm, để lại một mình mẹ Lê nuôi mười một người con, trong đó đứa lớn mới có mười bảy tuổi và đứa bé nhất hãy còn bế trên tay. Đàn con nheo nhóc ấy khiến người dân Đoàn Thôn phải giật mình chú ý khi thấy bác ta. Nghèo lại đông con, mẹ Lê vắt kiệt bản thân mình để chăm lo cho gia đình nhỏ. Những chi tiết ấy cho thấy sự lạc hậu, nghèo khổ cùng hạn chế trong nhận thức của những người dân quê lúc bấy giờ. Không chỉ nghèo, bác ta còn đèo bòng thêm cái phận “dân ngụ cư” rẻ rúng, phải làm thuê để kiếm sống. “Từ buổi sáng tinh sương, mùa nực cũng như mùa rét, bác ta đã phải trở dậy để đi làm mướn cho những người trong làng”. Gia tài của mẹ Lê chỉ là căn nhà lá, trong nhà có mỗi một chiếc giường nan gãy nát. “Dưới manh áo rách nát, thịt chúng nó thâm tím lại vì rét như thịt con trâu chết. Bác Lê ôm lấy con trong ổ rơm, để mong lấy cái ấm của mình ấp ủ cho nó.” Ngôi nhà là tổ ấm của con người, là nơi che mưa che nắng. Ấy thế mà mái nhà của bác lại chỉ được ví với ổ rơm. Hình ảnh người đàn bà hiện lên cô độc, vất vả quá đỗi khiến người đọc không khỏi cảm thương. Thân phận con người sao mà đáng thương, nhỏ nhoi, bạc bẽo đến thế!

Ngoại hình của mẹ Lê càng tô đậm vẻ khắc khổ của nhân vật này. Mẹ Lê “có ngoại hình chắc chắn và thấp bé, da mặt và chân tay nhăn nheo như một quả trám khô.”. Đó là dung mạo của một người đã quen lao động, dù thân thể nhỏ bé nhưng cáng đáng được nhiều việc cực nhọc. Cuộc sống khó khăn cùng đàn con đã khiến người phụ nữ “nhăn nheo như một quả trám khô”, đen đúa và gầy còm. Hình ảnh mẹ Lê khiến ta liên tưởng đến thân cò trong câu ca dao xưa:

“Cái cò là cái cò con

Mẹ đi xúc tép, để con ở nhà”

“Nước non lận đận một mình

Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay”

Với hoàn cảnh xuất thân và ngoại hình như vậy, nhân vật mẹ Lê là hiện thân của những người dân nghèo lầm lũi, bấp bênh đi bên lề của cuộc sống như những cái bóng tối tăm. Không ồn ã, khoa trương hay bình phẩm, Thạch Lam miêu tả mẹ Lê với những chi tiết ngắn ngủi, giản đơn mà vẫn làm sống dậy hiện thực tàn khốc đương thời đang ngấm ngầm gặm nhấm số phận con người.

Là một nhà văn “có hệ thống dây tơ nhạy bén đến độ có thể thu nhận được sự thay đổi về cường độ ánh trăng hay âm sắc các loại lá khi khô rụng xuống đất”, Thạch Lam luôn tìm ra những chiều sâu khuất lấp ở con người và vạn vật. Ông đã phát hiện ra chiều sâu tâm hồn, nét đẹp phẩm chất ngời lên ở những con người nghèo khổ như mẹ Lê và biến chúng thành điểm nhấn của tác phẩm. Thạch Lam “tả người nghèo mà không muốn cho độc giả thấy những mảnh rách, những mụn vá trên quần áo của họ” (Lại Nguyên Ân). Chính vì điều ấy mà “Nhà mẹ Lê” được nhiều người nhận xét là một tác phẩm hiện thực giàu tinh thần nhân đạo được viết bởi cây bút lãng mạn. Đầu tiên, mẹ Lê là người yêu thương gia đình và con cái hết mực, sẵn sàng hi sinh tất cả vì những người thân yêu. Giọt nước mắt hạnh phúc vẫn ngời lên trong những ngày gian khó bởi các con của bác vẫn còn được ăn no. Hình ảnh mọi người quây quần bên nồi cơm bốc hơi, trong khi bên ngoài gió lạnh rít qua mái tranh cho thấy sự đầm ấm, tràn đầy tình yêu thương của gia đình này. Khung cảnh “Những ngày nắng ấm trong năm, hay những buổi chiều mùa hạ, mẹ con bác Lê cùng nhau ngôì chơi ở trước cửa nhà” là hình ảnh rất đỗi nên thơ, đẹp tựa bức tranh. Những đứa trẻ bị lở đầu do căn bệnh gia truyền từ đời tam đại nên bác phải lấy phẩm xanh bôi cho chúng. Mẹ và con quấn quýt như một đàn gà, tình cảm và yên vui biết bao. Không chỉ nhà mẹ Lê mà không khí của cả phố cũng tươi sáng như thế. “các bà mẹ ngồi rủ rỉ với nhau những câu chuyện kín đáo; các trẻ con nô đùa dưới quán chợ, còn các bà già thì ngồi giũ tóc cho chúng và gọt tóc chúng bằng mảnh chai sắc. Thằng cả ngồi đan lại cái lờ. Còn những đứa khác chơi quanh gần đấỵ”. Chi tiết “bác yêu thằng Hy hơn cả. Nó là con thứ chín, ốm yếu, xanh xao nhất trong nhà. Bác thường bế nó lên hôn hít, rồi khoe với hàng xóm, nội cả nhà chỉ có nó là giống thầy cháu như đúc. Rồi bác lại ôm con ngồi lặng yên một lát, như để nhớ lại chuyện gì đã lâu lắm.” cho thấy tình cảm yêu thương con vô bờ bến mà bác Lê dành cho những đứa con.

Mẹ Lê còn mang trong mình cả đức tính chăm chỉ, cần cù, chịu thương chịu khó. Dù công việc bấp bênh, lận đận nhưng bác không bao giờ từ bỏ. Từ sáng sớm, mùa nực cũng như mùa rét, bác đã trở dậy để đi làm mướn cho những người trong làng. Khi cả phố trở nên đói kém, bác vẫn cần mẫn đi khắp các nhà xin làm mướn, kể cả làm không công và chỉ thu về có nửa bát gạo, đùm bọc về không đủ cho ba đứa con ăn. Mùa rét là mùa ám ảnh với bác ta vì cánh đồng chỉ còn trơ cuống rạ, sẽ không ai thuê bác làm việc gì nữa. Những đứa con lại nheo nhóc, khóc không ngừng. Với mẹ Lê, hạnh phúc của bản thân đồng nghĩa với chiếc bụng no của đàn con.

Phẩm chất nổi bật tiếp theo mà Thạch Lam đã rất tinh tế phát hiện ra ở nhân vật này chính là tinh thần lạc quan, ý chí kiên cường giữa những sóng gió của cuộc đời. Dù có vất vả là thế, đến mức khi tự ngẫm, bác Lê cũng phải bùi ngùi thấy rằng từ khi sinh ra đến nay, cuộc đời bác khi nào cũng khổ, chẳng bao giờ là sung sướng. Thế nhưng, người phụ nữ ấy không bi lụy mà hết mình tận hưởng, ôm ấp lấy những phút giây hạnh phúc bình dị hiếm hoi bên đàn con, khi vẫn còn được lao động. Thậm chí, trong những phút giây khó khăn nhất, mẹ Lê vẫn thầm nhen nhóm lên những hi vọng dù là nhỏ nhất: “Trong lòng bác vẫn có chút hy vọng trong buổi sáng lúc vào xin gạo. Ông Bá đã đuổi mắng không cho. Bác nhớ lại cải cảnh sang trọng, ấm cúng trong nhà ông Bá. Những chậu sứ, câu đối thếp vàng sáng chói. Không lẽ ông Bá giầu có thế mà không thí cho mẹ con bác được bát gạo hay sao?”.

Nhân vật mẹ Lê mang những phẩm chất tiêu biểu cho vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam truyền thống như yêu thương gia đình, giàu lòng nhân hậu, chăm chỉ và lạc quan. Thạch Lam thật sự là một nhà văn luôn “chắt chiu cái đẹp”.

Có những phẩm chất đáng quý như vậy nhưng số phận của nhân vật mẹ Lê lại vô cùng bi thảm. Bóng đêm của giặc giã, nạn đói hiện lên rất rõ trong tác phẩm dù tác giả không nhắc đến trực tiếp. Sự thống trị tàn ác của thực dân phong kiến đã đẩy cuộc sống con người rơi vào bế tắc. Những buổi chợ họp không đông đúc như trước. Phố vắng hẳn đi những tiếng nói chuyện trong sương lúc mờ sáng của các người hàng sáo gánh gạo kĩu kịt trên đò. Bác Hiền ngày nào cũng gánh hàng đi rồi lại gánh hàng về, bác Đối kéo cái xe không, đi lảng vảng trong huyện và vợ bác Đối cũng chẳng nằm võng hát trống quân nữa. Những chi tiết, hành động thật nhỏ nhưng cho thấy sự tiêu điều, xơ xác của Đoàn Thôn. Và với gia đình ngụ cư của mẹ Lê, điều bất hạnh nhất đã xảy đến. Quá xót xa khi nhìn đàn con đã nhịn đói suốt buổi, bác Lê vá lại manh áo rét, đánh liều sang nhà ông Bá xin gạo lần nữa dù ban sáng đã bị cậu Phúc dọa nạt sẽ thả chó ra cắn. Cả tác phẩm, nhân vật ông Bá và cậu Phúc không xuất hiện trực tiếp một lần nào, cũng không có bất kì lời thoại nào nhưng bộ mặt gian ác, vô nhân tính của bè lũ thống trị vẫn hiện lên rõ nét. Bác Lê không xin được gạo, bị chúng thả chó ra đuổi. Trên bắp chân bác, máu đỏ chảy ròng ròng. Trong giây phút đau đơn, bác vẫn không thôi trăn trở: “Thế là mẹ con lấy gì ăn cho đỡ đói bây giờ.”. Thương con, thương mình, bác Lê ứa nước mắt.

Tác phẩm khép lại bằng cái kết gây ám ảnh tột cùng. Bác Lê chết sau cơn mê sảng. Những đứa con ngồi bên bậc cửa, ngơ ngác và vô định. Người ta tự hỏi tương lai chúng sẽ ra sao khi thiếu đi người mẹ. Cái chết của mẹ Lê xoáy vào vào lòng người đọc những trăn trở, day dứt khôn cùng.

Như vậy, qua nhân vật mẹ Lê, nhà văn Thạch Lam đã thể hiện tình yêu thương, trân trọng những phẩm chất tốt đẹp và đồng cảm với nỗi bất hạnh của những con người có cuộc sống khổ cực, u ám, tựa như những kiếp ve sầu. Tác giả còn lên án, tố cáo thực dân phong khiến tàn ác đã đày đọa người dân. Với ngôn ngữ trong sáng, kết hợp hài hòa giữa hiện thực và lãng mạn, nghệ thuật xây dựng và miêu tả tâm lí nhân vật tài tình, Thạch Lam đã khắc họa thành công nhân vật mẹ Lê.