Cô Đôi Thượng Ngàn
Cô Đôi Thượng là vị Thánh Cô nổi tiếng trong hệ thống Tam, Tứ Phủ, nổi danh trên sơm lâm thượng ngàn tối linh. Tương truyền rằng, Cô Đôi Thượng Ngàn là Sơn Tinh Công Chúa, con Vua Đế Thích trên Thiên Cung. Nghe lệnh Vua Cha, Cô giáng trần xuống đất Ninh Bình làm con gái một quan lang đức độ họ Hà – chúa đất người Mường ở vùng rừng núi Nho Quan. Sau này, Cô được Mẫu Thượng Ngàn yêu thương, cho theo học đạo phép để giúp dân. Khi về thiên, Cô theo hầu bên Mẫu, được Mẫu Thượng Ngàn truyền dạy cho vạn phép và cùng với tấm lòng nhân hậu của mình, Cô Đôi đã dạy người rừng biết thống nhất về ngôn ngữ. Cô thường về ngự cảnh sơn lâm núi rừng ở đất Ninh Bình quê nhà lúc thanh nhàn.
Truyền thuyết khác về Cô kể rằng, Cô Đôi Thượng Ngàn cũng là tiên Cô cai quản kho lộc Sơn Lâm Sơn Trang bởi vậy người trần gian ai nhất tâm thì thường được Cô Đôi ban thưởng, ngược lại có nợ mà không mau trả lễ sẽ bị Cô bắt đền nặng hơn. Đền bồng lai thờ cô đôi thượng ngàn có một thần tích khác về Cô Đôi Thượng Ngàn: Ngọc Hoàng cảm động tấm lòng thương người của đôi vợ chồng họ Hà sai Tiên Cô giáng sinh, đầu thai làm con ông bà.
Mười hai tháng sau bà sinh ra cô. Lúc đó có đôi chim khách đến bên cửa sổ hót không ngừng, mừng tiên Cô giáng sinh trần gian. Gia đình Cô chuyển tới làm quan ở huyện Cao Phong, châu Mai Đà, tỉnh Hưng Hóa. Lúc bấy giờ, Đức Thánh Mẫu Thượng Ngàn hóa thành một bà lão đói khát, bệnh tật để thử lòng người trần gian, độ cho người có tâm, bèn nằm lả ở gốc cây đa dưới chân núi Rồng. Với lòng thương người của mình, cô giúp đỡ bà lão nghèo khổ. Vì thấy được tấm lòng nhân hậu, đức độ, sẵn sàng giúp đỡ người nghèo khổ của Cô và Cô là người con gái người ngoan ngoãn, hiền lành được mọi người yêu quý; kiếp trước là tiên nữ trên tiên giới, nên Mẫu độ cho cô thành tiên, trở về bên hầu cận bên cạnh Mẫu, cứu giúp nhân gian.
Cô Đôi thường là giá cô ngự về đầu tiên (mở khăn cho hàng cô) để chứng lễ. Khi cô về ngự thường mặc áo lá xanh hoặc quầy đen và áo xanh (ngắn đến hông), trên đầu có dùng khăn (khăn von hoặc khăn vấn) kết thành hình đóa hoa, cũng có một số nơi dâng cô áo xanh, đội khăn đóng (khăn vành dây) và thắt lét xanh, hai bên có cài hai đóa hoa.
