I. Đôi nét về tác giả Trần Nhân Tông

- Trần Nhân Tông sinh năm 1258, mất năm 1308, tên thật là Trần Khâm, con trưởng của Trần Thánh Tông
- Ông là một ông vua yêu nước, anh hùng, nổi tiếng khoan hòa, nhân ái, đã cùng vua cha lãnh đạo hai cuộc kháng chiến chống giặc Mông – Nguyên thắng lợi vẻ vang
- Ông theo đạo Phật. Năm 1299, ông về tu ở chùa Yên tử (thuộc tỉnh Quảng Ninh ngày nay) và trở thành vị tổ thứ nhất của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử
- Trần Nhân Tông là một nhà văn hóa, một nhà thơ tiêu biểu của thời Trần

II. Đôi nét về tác phẩm Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra

1. Hoàn cảnh ra đời
Bài thơ được sáng tác trong dịp Trần Nhân Tông được về thăm quê cũ ở Thiên Trường (thuộc tỉnh Nam Định ngày nay)
2. Bố cục (2 phần)
- Phần 1 (hai câu đầu): Cảnh thôn xóm vùng Thiên Trường trong buổi chiều tà
- Phần 2 (hai câu còn lại): Cảnh sắc đồng quê dân dã, mờ ảo trong buổi chiều tà
3. Giá trị nội dung
Cảnh tượng buổi chiều ở phủ Thiên Trường là cảnh tượng vùng quê trầm lặng mà không đìu hiu. Ở đây vẫn ánh lên sự sống của con người trong sự hòa hợp với cảnh vật thiên nhiên một cách nên thơ. Qua đó giúp chúng ta thấy rằng, tác giả tuy có địa vị tối cao nhưng tâm hồn vẫn gắn bó máu thịt với quê hương dân dã
4. Giá trị nghệ thuật
- Kết hợp điệp ngữ và tiểu đối sáng tạo
- Nhịp thơ êm ái hài hòa
- Sử dụng ngôn ngữ miêu tả đậm chất hội họa
- Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt

III. Hướng dẫn soạn bài

Câu 1 (trang 76 sgk ngữ văn 7 tập 1)

Về thể thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài Nam quốc sơn hà

Đặc điểm: Cùng thuộc thể thất ngôn tứ tuyệt ( 4 câu, mỗi câu 7 chữ)

- Hiệp vần: Câu thứ nhất, câu thứ hai và câu thứ tư hiệp vần chân với nhau ( yên- biên- điền)

Câu 2 (trang 76 sgk ngữ văn 7 tập 1)

- Cụm từ “nửa như có nửa như không ( bán vô bán hữu) có nghĩa: phong cảnh mờ ảo, vừa như có lại vừa như không có, vừa thực, lại vừa không có thực

- Quang cảnh được gợi lên: làng quê yên bình đang mờ trong sương khói, cảnh vừa có nét thực vừa có nét ảo

→ Bức tranh thiên nhiên độc đáo, mơ hồ như tranh họa đồ

Câu 3 (trang 76 sgk ngữ văn 7 tập 1)

Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào lúc hoàng hôn, nắng tắt

- Cảnh vật của làng quê hiện lên trong buổi chiều tà mờ ảo, hư thực

+ Những cánh cò trắng đáp xuống ruộng

+ Thôn xóm mờ trong khói chiều

- Lắng kĩ có thể nghe thấy tiếng sáo

→ Khung cảnh làng quê thanh bình, nên thơ

Câu 4 (trang 76 sgk ngữ văn 7 tập 1)

Cảnh tượng nhìn thấy từ Thiên Trường vào thời gian buổi chiều thật nên thơ:

- Thôn xóm chìm dưới màn khói chiều

- Trẻ mục đồng đã khuất sau những thôn trước, thôn sau

- Những cánh cò trắng chao liệng xuống dưới những cánh đồng

→ Tác giả như chìm đắm vào cảnh vật, non sông mình, tác giả mở rộng tấm lòng đón nhận vẻ đẹp bình dị, yên bình của cuộc sống

Câu 5 (trang 76 sgk ngữ văn 7 tập 1)

Tác giả là vị vua trị bận trăm sự nhưng lại có tâm hồn người thi sĩ.

- Thi sĩ yêu mến cảnh đẹp bình dị của quê hương

- Chứng tỏ nhà vua gần dân chúng, yêu mến sự hòa bình, thanh bình

- Nhà vua gần dân chúng, yêu mến cảnh thanh bình, yêu hòa bình

- Giữa người có quyền lực cao với dân chúng không hề có khoảng cách, sự xa lạ, trái lại gần gũi, gắn bó.

→ Chính sự gần gũi, quan tâm tới đời sống của dân chúng đã tạo nên sự ủng hộ của dân chúng trên mọi phương diện

Luyện tập

Buổi chiều tà buông xuống, những sợi nắng vàng tắt hẳn nhường chỗ cho màn khói mờ ảo của hoàng hôn phủ xuống cảnh vật của làng quê thanh bình. Những đàn cò trắng nổi bật chao liệng trên không rồi đáp xuống cánh đồng lúa mang lại vẻ đẹp bình dị cho làng quê. Trên con đường làng, hình ảnh những đàn trâu lững thững trở về, trên lưng là những chú bé mục đồng đang say sưa thổi sáo. Bức tranh tự nhiên của làng quê đẹp yên bình dưới góc nhìn của vị vua nhân hậu, quan tâm yêu thương con dân của mình.

I. Tác giả

- Trần Nhân Tông (1258 - 1308) tên thật là Trần Khâm, con trưởng của Trần Thánh Tông.

- Ông nổi tiếng là một vị vua yêu nước, anh hùng, nổi tiếng khoan hòa, nhân ái đã cùng vua cha lãnh đạo hai cuộc kháng chiến chống giặc Mông - Nguyên thắng lợi vẻ vang.

- Trần Nhân Tông theo đạo Phật, đến năm 1299 ông về tu ở chùa Yên Tử (thuộc tỉnh Quảng Ninh ngày nay) và trở thành vị tổ thứ nhất của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử.

- Trần Nhân Tông không chỉ là một vị vua mà còn là một nhà văn hóa, một nhà thơ tiêu biểu của thời Trần.

II. Tác phẩm

- Bài thơ Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra được sáng tác trong dịp Trần Nhân Tông về thăm quê cũ ở Thiên Trường (thuộc tỉnh Nam Định ngày nay).

- Bố cục: 2 phần

Phần 1. Hai câu đầu. Cảnh sắc thiên nhiên ở phủ Thiên Trường.
Phần 2. Hai câu sau. Sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên.

III. Trả lời câu hỏi
Câu 1. Về thể thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ nào đã học? Hãy nêu một số đặc điểm của thể thơ đó và chỉ rõ những đặc điểm ấy đã thể hiện ở bài thơ này như thế nào?
- Về thể thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ Nam quốc sơn hà.
- Đặc điểm: Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt (4 câu, mỗi câu 7 chữ)
Cách gieo vần: Các câu 1, 2, 4 hoặc 2, 4 hiệp vần với nhau ở chữ cuối.
Ngôn ngữ: cô đọng, hàm súc.
- Đặc điểm trong bài thơ:
Cách gieo vần: Các câu 1, 2, 4 hiệp vần với nhau (yên, biên, điền)
Ngôn ngữ: Chỉ bằng một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt tác giả đã diễn tả được cảnh sắc vùng quê trầm lặng nhưng không đìu hiu mà vẫn có sự sống của con người, đồng thời bộc lộ tình yêu quê hương sâu đậm.

Câu 2. Cụm từ nửa như có nửa như không (bán vô bán hữu) có nghĩa là gì? Hãy hình dung quang cảnh được gợi lên ở câu thơ thứ hai này.
- Bán vô bán hữu (nửa có nửa như không) gợi sự mờ ảo, thực đấy mà ảo đấy khiến cho người đọc không rõ cảnh tượng này là mơ hay là thực.
- Khung cảnh được gợi lên trong câu thơ thứ hai: toàn bộ không gian làng quê đều chìm trong làn sương mờ ảo, cảnh tượng tạo nên một khung cảnh mơ hồ, tựa như một bức tranh chứ không có thật.

Câu 3. Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào thời điểm nào trong ngày và gồm những chi tiết gì? (Về ánh sáng, âm thanh, màu sắc và cảnh vật)
- Cảnh vật được miêu tả vào buổi chiều tà - thời điểm dần kết thúc của một ngày.
- Cảnh vật đó gồm:
Ánh sáng: ánh mắt trời đã tắt, chỉ còn lại bóng chiều man mác.
Âm thanh: tiếng sáo của mục đồng
Màu sắc: đôi cò trắng, khung cảnh sương khói mờ ảo.
Cảnh vật: thôn xóm mờ ảo, mục đồng dẫn trâu về.

Câu 4. Qua các nội dung được miêu tả trong bài thơ, em có những cảm nhận gì trước cảnh tượng buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường về tâm trạng của tác giả trước cảnh tượng đó?
- Cảm nhận về cảnh tượng: yên bình và thơ mộng
- Tâm trạng của tác giả: Nhà thơ đang chìm đắm vào khung cảnh thiên nhiên của làng quê và nhớ về những kỉ niệm tuổi thơ.

Câu 5. Sau khi hiểu được giá trị của bài thơ, em có thêm suy nghĩ gì khi nhớ rằng tác giả là một ông vua chứ không phải là một người dân quê? Từ đó, em có thể nói gì nữa về thời nhà Trần trong lịch sử nước ta?
- Nhà vua thường chỉ sống trong cung đình, ít khi đến với những vùng nông thôn dân dã. Vì thế, chúng ta cảm thấy cảm phục tấm lòng yêu quê hương của Trần Nhân Tông.
- Thời đại nhà Trần không chỉ ba lần đánh bại quân Nguyên - Mông giành lại sự bình yên cho nhân dân, đất nước. Mà còn có những vị vua tốt yêu nước thương dân.

II. Luyện tập
Gợi ý:
Khi bóng chiều đổ xuống cũng là lúc những chú bé mục đồng dẫn trâu trở về làng. Từng đàn trâu nối nhau bước đi lặng lẽ trên con đê xanh mướt cỏ. Tiếng sáo du dương bay khắp không gian. Phía xa xa, trên bầu trời, đàn cò trắng bay về tổ sau một ngày kiếm ăn vất vả. Cảnh vật làng quê nhuốm màu hoàng hôn trông thật mờ ảo, đẹp tựa như một bức tranh của một họa sĩ nào đó.

Trả lời câu 1 (trang 76 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1):

Về thế thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ nào đã học? Hãy nêu một số đặc điểm của thế thơ đó và chỉ rõ những đặc điểm ấy đã thể hiện ở bài thơ này như thế nào?

Lời giải chi tiết:

Bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường cũng như bài Sông núi nước Nam đều làm theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật.

- Số câu: 4

- Số chữ trong mỗi câu: 7

- Hiệp vần: chữ cuối câu 1,2,4 (yên-biên-điền)

Trả lời câu 2 (trang 77 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1):

Cụm từ “nửa như có, nửa như không” (bán vô bán hữu) có nghĩa là gì? Hãy hình dung quang cảnh được gợi lên ở câu thơ thứ hai.

Lời giải chi tiết:

Cụm từ "nửa như có nửa như không” có nghĩa là phong cảnh mờ ảo; vừa như có lại như không; vừa thực lại vừa hư. Quang cảnh trong câu thơ thứ hai hiện lên trong không khí êm đềm, tĩnh lặng. Mọi vật như chìm đần vào sương khói, cho nên, tạo nên sự mơ màng, nên thơ rất độc đáo của câu thơ.

Trả lời câu 3 (trang 77 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1):

Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào thời điểm nào trong ngày và gồm những chi tiết nào?

Lời giải chi tiết:

Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào lúc chiều về, sắp tối, gồm những chi tiết sau:

- Ánh sáng, màu sắc: mờ mờ như khói phủ.

- Âm thanh, tiếng sáo thổi dắt trâu về.

- Cảnh vật: đàn trâu đi, từng đôi cò trắng bay dưới cánh đồng.

Trả lời câu 4 (trang 77 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1):

Qua các nội dung được miêu tả trong bài thơ, em có những cảm nhận gì trước cảnh tượng buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường và về tâm trạng của tác giả trước cảnh tượng đó?

Lời giải chi tiết:

- Cảm nhận về cảnh: Cảnh giản đơn đạm bạc, quê mùa, bình dị.

- Tâm trạng của tác giả: Ta hình dung tác giả như đang đắm chìm mơ màng trong không gian buổi chiều tà dung dị quyến rũ ấy. Trong lòng trào dâng một tình yêu tha thiết đối với xóm làng quê hương đất nước thân thương.

Trả lời câu 5 (trang 77 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1):

Sau khi hiểu được giá trị của bài thơ, em có suy nghĩ gì khi nhớ rằng tác giả là một ông vua chứ không phải là một người dân quê? Từ đó, em có thể nhận xét gì thêm về thời nhà Trần trong lịch sử nước ta?

Lời giải chi tiết:

Tác giả của bài thơ là một ông vua có tâm hồn thi sĩ. Đọc bài thơ, ta thấy hoàn toàn không có sự ngăn cách nào giữa một người lãnh đạo cao nhất của một quốc gia với một người nông dân thuần phác (cảnh được nhìn và miêu tả ở những nét gần gũi và dân dã nhất). Điều đó cho thấy, nhà vua rất gần dân chúng, rất yêu dân, yêu chuộng sự thanh bình. Phải chăng vì các vị vua Trần rất thân dân, yêu dân như con mà mỗi khi đứng trước hoạ xâm lăng (nhất là trong ba lần quân Nguyên – Mông xâm lược nước ta) nhà Trần đều lãnh đạo nhân dân chống xâm lược thành công.

Luyện tập

Từ việc đọc - hiểu hai câu thơ cuối, bằng trí tưởng tượng, viết một đoạn văn khoảng năm, sáu dòng để tả cảnh mục đồng thổi sáo dẫn trâi về nhà khi chiều xuống. (Gợi ý: Xem tranh minh hoạ)

Lời giải chi tiết:

Đoạn văn tham khảo 1:

Con đường dài hẹp đằng xa kia đang khuất đi những bóng đen, đó là đàn trâu với những cậu mục đồng thổi sáo. Tiếng sáo vi vu vang khắp cánh đồng. Đồng xanh bát ngát nay vàng tối dưới ánh tà dương, nổi sắc lên đàn cò trắng nhẹ nhàng lướt qua những cọng lúa non và đáp cánh. Cảnh vật như du dương đưa ta vào một trời ảo ảnh.

Đoạn văn tham khảo 2:

Bóng chiều dần buông xuống, mặt trời khuất dần sau ngọn núi. Những cánh cò tìm về chốn bình yên sau một ngày kiếm ăn vất vả. Những cơn gió thoảng qua xua dần không khí nóng bức, để lại cảm giác êm dịu và mát mẻ ngày hè. Đàn trâu thong dong bước về chuồng trên con đường làng quen thuộc, nhè nhẹ ve vẩy chiếc đuôi. Những chú bé ngồi vắt vẻo trên lưng trâu, tay cầm sáo thổi vang. Cảnh làng quê thật yên bình và gần gũi biết bao.

Bố cục

Bố cục: 2 đoạn

- Phần 1 (Hai câu đầu): Gợi tả cảnh làng quê trong ánh chiều tà mênh mang, yên ả.

- Phần 2 (Hai câu cuối): Bức tranh về cảnh đồng quê, dân dã, bình yên.

Nội dung chính

Bài thơ được vua Trần Nhân Tông sáng tác trong dịp về thăm lại kinh đô Thiên Trường ở Nam Định. Bằng đôi nét chấm phá, nhà vua - nhà thơ, đã vẽ nên một bức tranh đẹp huyền ảo, thơ mộng, lãng mạn về miền quê thôn dã.

KIẾN THỨC CẦN GHI NHỚ

1. Tác giả

- Trần Nhân Tông sinh năm 1258, mất năm 1308, tên thật là Trần Khâm, con trưởng của Trần Thánh Tông

- Ông là một ông vua yêu nước, anh hùng, nổi tiếng khoan hòa, nhân ái, đã cùng vua cha lãnh đạo hai cuộc kháng chiến chống giặc Mông – Nguyên thắng lợi vẻ vang

- Ông theo đạo Phật. Năm 1299, ông về tu ở chùa Yên tử (thuộc tỉnh Quảng Ninh ngày nay) và trở thành vị tổ thứ nhất của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử

- Trần Nhân Tông là một nhà văn hóa, một nhà thơ tiêu biểu của thời Trần.

2. Tác phẩm

- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác trong dịp Trần Nhân Tông được về thăm quê cũ ở Thiên Trường (thuộc tỉnh Nam Định ngày nay)

3. Giá trị nội dung

Cảnh tượng buổi chiều ở phủ Thiên Trường là cảnh tượng vùng quê trầm lặng mà không đìu hiu. Ở đây vẫn ánh lên sự sống của con người trong sự hòa hợp với cảnh vật thiên nhiên một cách nên thơ. Qua đó giúp chúng ta thấy rằng, tác giả tuy có địa vị tối cao nhưng tâm hồn vẫn gắn bó máu thịt với quê hương dân dã

4. Giá trị nghệ thuật

- Kết hợp điệp ngữ và tiểu đối sáng tạo

- Nhịp thơ êm ái hài hòa

- Sử dụng ngôn ngữ miêu tả đậm chất hội họa

- Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt

ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
Câu 1 - Trang 76 SGK
Về thế thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ nào đã học? Hãy nêu một số đặc điểm của thế thơ đó và chỉ rõ những đặc điểm ấy đã thể hiện ở bài thơ này như thế nào?
Trả lời
Bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường cũng như bài Sông núi nước Nam đều làm theo thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật.
- Số câu: 4
- Số chữ trong mỗi câu: 7
- Hiệp vần: chữ cuối câu 1,2,4 (yên-biên-điền)

Câu 2 - Trang 77 SGK
Cụm từ “nửa như có, nửa như không” (bán vô bán hữu) có nghĩa là gì? Hãy hình dung quang cảnh được gợi lên ở câu thơ thứ hai.
Trả lời
Trong bài thơ cảnh vật buổi chiều hiện lên nửa thực, nửa ảo. Cả hai bức tranh ấy lúc ẩn lúc hiện tạo nên một quang cảnh rất nên thơ. Khói trắng mờ êm dịu bay nhẹ nhàng, khiến người ngắm cảnh cảm thấy chỗ tỏ, chỗ mờ, lúc có, lúc không. Hay chính lòng người đang lâng lâng, mơ mộng nên nhìn thấy làng xóm, khói sương êm ả, thanh bình như thế”. Phải chăng đó cũng chính là tâm trạng của con người, một tâm trạng man mác mơ hồ gợi lên một khung cảnh huyền ảo “nửa như có, nửa như không”.

Câu 3 - Trang 77 SGK
Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào thời điểm nào trong ngày và gồm những chi tiết nào?
Trả lời
- Bài thơ miêu tả cảnh thôn quê lúc hoàng hôn, chiều xuống. Những hình ảnh và âm thanh gợi lên khung cảnh ấy:
Hình ảnh: tiếng sáo của trẻ chăn trâu đang dẫn những chú trâu no mẫm về nhà, có những cánh cò trắng đang từ từ đáp xuống cánh đồng phía trước, ở phía xa kia,Sắc màu thôn quê buổi chiều tà: Một làn khói mỏng phớt lên xóm thôn, ánh chiều tà còn lưu luyến, cò trắng, lúa xanh.

Câu 4 - Trang 77 SGK
Qua các nội dung được miêu tả trong bài thơ, em có những cảm nhận gì trước cảnh tượng buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường và về tâm trạng của tác giả trước cảnh tượng đó?
Trả lời
- Cảm nhận về cảnh: Cảnh giản đơn đạm bạc, quê mùa mà sức chứa đựng lớn lao kì vĩ. Không núi cao sông rộng, không thời gian nghìn năm mây trắng còn bay. Không không gian vạn lí thiên, chỉ một khoảnh khắc chiều tà, một góc xóm nhà dân giữa dăm vạt ruộng nương vậy mà âm vang cả non sông đất nước.
- Tâm trạng của tác giả: Ta hình dung tác giả như đang đắm chìm mơ màng trong không gian buổi chiều tà dung dị quyến rũ ấy. Trong lòng trào dâng một tình yêu tha thiết đối với xóm làng quê hương đất nước thân thương.

Câu 5 - Trang 77 SGK
Sau khi hiểu được giá trị của bài thơ, em có suy nghĩ gì khi nhớ rằng tác giả là một ông vua chứ không phải là một người dân quê? Từ đó, em có thể nhận xét gì thêm về thời nhà Trần trong lịch sử nước ta?
Trả lời
- Nơi sinh sống của vua thường ở những nơi kinh thành xa hoa lộng lẫy, khác xa hoàn toàn với cảnh đồng quê thôn dã. Vị vua Trần Nhân Tông dù là một người có địa vị tốì cao nhưng luôn gắn bó máu thịt với làng quê, luôn quan tâm và gần gũi với người dân ở thôn quê.
- Qua đó chúng ta thấy tác giả Trần Nhân Tông là một vị vua có tâm hồn gắn bó máu thịt với miền quê thôn dã, gần gũi với đời sống sinh họat của người dân, đây là điều mà không phải bất cứ ông vua nào cũng làm được.
- Chính vì gần với nhân dân, hiểu và cảm thông với cuộc sống của họ, được nhân dân trên dưới một lòng ủng hộ mà nhà Trần đã tạo ra sức mạnh quật cường chiến thắng quân Mông – Nguyên.

LUYỆN TẬP
Luyện tập trang 77 SGK
Từ việc đọc hiểu hai câu thơ cuối, bằng trí tưởng tượng., viết một đoạn văn khoảng năm, sáu dòng để tả cảnh mục đồng thổi sáo dẫn trâu về nhà khi chiều xuống.
Các đoạn văn tham khảo:
Đoạn số 1
Con đường dài hẹp đằng xa kia còn lại là những bóng đen đang khuất dần, đó là đàn trâu với những cậu mục đồng thổi sáo ngồi vắt vẻo trên lưng chúng. Tiếng sáo vi vu vang khắp cánh đồng. Đồng xanh bát ngát mang một vẻ đẹp lạ lẫm dưới ánh chiều tà, tô điểm cảnh đẹp là từng đàn cò trắng nhẹ nhàng lướt qua những cọng lúa non và đáp cánh. Cảnh vật như du dương đưa ta vào một trời ảo ảnh.
Đoạn số 2
Mặt trời khuất dần sau ngọn núi, nắng chiều dần dần tắt. Những cánh cò nhẹ nhàng bay về nơi trú ngụ. Không khí nóng bức đã được thay thế bằng những cơn gió mát rượi. Xa xa từng đàn trâu thong dong bước về chuồng, trên lưng chúng là các cậu bé mục đồng đang say sưa thổi sáo. Tiếng sáo cao vút ngân nga vang vọng vào không gian tĩnh mịch của buổi chiều tà. Khung cảnh làng quê thật thanh bình và yên ả biết bao !

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Tác giả

Trần Nhân Tông (1258- 1308) tên thật là Trần Khâm, con trưởng của Trần Thánh Tông, là vị vua thời Trần của Việt Nam ta.
Ông đã có những đóng góp rất lớn trong việc dựng nước và giữ nước.
Ông là một vị vua một anh hùng nổi tiếng nhân hậu thân ái.
Đồng thời ông cũng là nhà thơ tiêu biểu của thời Trần.
Năm 1299, ông về tu ở chùa Yên Tử và trở thành vị phật tổ thứ nhất của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử.

2. Tác phẩm

Hoàn cảnh sáng tác: bài thơ được viết khi nhà thơ có dịp về thăm quê cũ ở Thiên Trường.
Nội dung: Bài thơ là cảnh tượng vùng quê trầm lặng mà không đìu hiu. Ở đây vẫn ánh lên sự sống của con người trong sự hòa hợp với cảnh thiên nhiên một cách nên thơ, chứng tỏ tác giả là con người tuy có địa vị tối cao nhưng tâm hồn vẫn gắn bó máu thịt với quê hương thôn dã.

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1: (Trang 76 - SGK Ngữ văn 7) Về thế thơ, bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ nào đã học? Hãy nêu một số đặc điểm của thế thơ đó và chỉ rõ những đặc điếm ấy đã thể hiện ở bài thơ này như thế nào?

Bài làm:
Bài thơ này có thể thơ giống bài Sông núi nước Nam. Đây là bài thơ thuộc thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật. Bài thơ có 4 câu, mỗi câu có 7 tiếng, hiệp vần: 1 – 2 – 4: yên – biên – điền.

Câu 2: (Trang 77 - SGK Ngữ văn 7) Cụm từ “nửa như có, nửa như không” (bán vô bán hữu) có nghĩa là gì? Hãy hình dung quang cảnh được gợi lên ở câu thơ thứ hai.
Bài làm:
Trong bài thơ cảnh vật buổi chiều hiện lên nửa thực, nửa ảo. Cả hai bức tranh ấy lúc ẩn lúc hiện tạo nên một quang cảnh rất nên thơ. Khói trắng mờ êm dịu bay nhẹ nhàng, khiến người ngắm cảnh cảm thấy chỗ tỏ, chỗ mờ, lúc có, lúc không. Hay chính lòng người đang lâng lâng, mơ mộng nên nhìn thấy làng xóm, khói sương êm ả, thanh bình như thế”. Phải chăng đó cũng chính là tâm trạng của con người, một tâm trạng man mác mơ hồ gợi lên một khung cảnh huyền ảo “nửa như có, nửa như không”.

Câu 3: (Trang 77 - SGK Ngữ văn 7) Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào thời điểm nào trong ngày và gồm những chi tiết nào?
Bài làm:
Bài thơ miêu tả cảnh thôn quê lúc hoàng hôn, chiều xuống. Những hình ảnh và âm thanh gợi lên khung cảnh ấy:
Hình ảnh: tiếng sáo của trẻ chăn trâu đang dẫn những chú trâu no mẫm về nhà, có những cánh cò trắng đang từ từ đáp xuống cánh đồng phía trước, ở phía xa kia,
Sắc màu thôn quê buổi chiều tà: Một làn khói mỏng phớt lên xóm thôn, ánh chiều tà còn lưu luyến, cò trắng, lúa xanh.

Câu 4: (Trang 77 - SGK Ngữ văn 7) Qua các nội dung được miêu tả trong bài thơ, em có những cảm nhận gì trước cảnh tượng buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường và về tâm trạng của tác giả trước cảnh tượng đó?
Bài làm:
Bài thơ là một bức tranh thủy mặc với những nét vẽ gợi tả. Gợi lên một khung cảnh làng quê thật thanh bình và êm ả, nên thơ: Xóm thôn mờ trong sương khói, tiếng sáo của trẻ chăn trâu văng vẳng, từng đôi cò trắng đang xoè cánh đậu xuống đồng.
Ta hình dung tác giả như đang đắm chìm mơ màng trong không gian buổi chiều tà dung dị quyến rũ ấy. Trong lòng trào dâng một tình yêu tha thiết đối với xóm làng quê hương đất nước thân thương.

Câu 5: (Trang 77 - SGK Ngữ văn 7) Sau khi hiểu được giá trị của bài thơ, em có suy nghĩ gì khi nhớ rằng tác giả là một ông vua chứ không phải là một người dân quê? Từ đó, em có thể nhận xét gì thêm về thời nhà Trần trong lịch sử nước ta?
Bài làm:
Nơi sinh sống của vua thường ở những nơi kinh thành xa hoa lộng lẫy, khác xa hoàn toàn với cảnh đồng quê thôn dã. Vị vua Trần Nhân Tông dù là một người có địa vị tốì cao nhưng luôn gắn bó máu thịt với làng quê, luôn quan tâm và gần gũi với người dân ở thôn quê.
Qua đó chúng ta thấy tác giả Trần Nhân Tông là một vị vua có tâm hồn gắn bó máu thịt với miền quê thôn dã, gần gũi với đời sống sinh họat của người dân, đây là điều mà không phải bất cứ ông vua nào cũng làm được.
Chính vì gần với nhân dân, hiểu và cảm thông với cuộc sống của họ, được nhân dân trên dưới một lòng ủng hộ mà nhà Trần đã tạo ra sức mạnh quật cường chiến thắng quân Mông – Nguyên.

Câu 1 – Luyện tập (Trang 77 - SGK Ngữ văn 7) Từ việc đọc - hiểu hai câu thơ cuối, băng trí tưởng tượng, hãy viết một đoạn văn khoảng 5 - 6 dòng đế tả cảnh mục đồng thổi sáo dẫn trâu về nhà khi chiều xuống.
Bài làm:
Bóng chiều dần buông xuống, mặt trời khuất dần sau ngọn núi. Những cánh cò tìm về chốn bình yên sau một ngày kiếm ăn vất vả. Những cơn gió thoảng qua xua dần không khí nóng bức, để lại cảm giác êm dịu và mát mẻ ngày hè. Đàn trâu thong dong bước về chuồng trên con đường làng quen thuộc, nhè nhẹ ve vẩy chiếc đuôi. Những chú bé ngồi vắt vẻo trên lưng trâu, tay cầm sáo thổi vang. Cảnh làng quê thật yên bình và gần gũi biết bao

Phần tham khảo mở rộng
Câu 1: Nêu cảm nhận về bức tranh thiên nhiên trong bài thơ buổi chiều đứng ở phủ thiên trường trông ra
Bài làm:
Bài thơ Thiên trường vãn vọng là bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp về làng quê trong buổi chiều tà. Mở đầu bài thơ là không gian mở ảo của làng quê, cảnh vật đang nhạt nhòa dần trong sương khói và bóng chiều mập mờ như nửa có nửa không. Hoàng hôn luôn là thời điểm khơi gợi cho ta nhiều cảm xúc, đó là cảm giác bình yên, thư thái trong tâm hồn. Hai tiếng “man mác” như gợi ra nỗi niềm tâm trạng đó ở thi nhân, bởi rất lâu người xa quê nay mới có dịp trở về. Và trong bức tranh thôn quê yên bình ấy, bỗng xuất hiện thanh âm tiếng sáo trong trẻo, bay bổng của chú bé mục đồng đang ngồi vắt vẻo lưng trâu trên con đường về thôn xóm. Tiếng sáo ấy thật bình yên, vui tươi trong khung cảnh chiều muộn. Thời điểm chiều tà cũng là lúc mọi người kết thúc công việc, trở về sum họp vui vẻ bên gia đình. Thiên nhiên, động vật và con người cùng giao hòa trong nhịp sống nhịp nhàng giữa đất trời bao la. Phía xa xa, “từng đôi” cò trắng liệng xuống cánh đồng, gợi nên một cuộc sống bình dị, hữu tình nơi thôn quê. Bức tranh ấy là những màu sắc giao hòa, những thanh âm trong trẻo gợi ra nét thanh bình những cũng vui tươi và đầy sức sống. Chỉ bằng vài ba nét vẽ chọn lọc, lối tả ít gợi nhiều, thi sĩ đã vẽ lên một không gian về cảnh sắc làng quê nên thơ, trũ tình.

I. Tìm hiểu chung về bài Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra

1. Tác giả

Trần Nhân Tông (1258 – 1308) tên thật là Trần Khâm, con trưởng của Trần Thánh Tông, ông là một nhà vua yêu nước, một anh hùng dân tộc có công lớn trong hai cuộc kháng chiến chống quân Mông – Nguyên thắng lợi vẻ vang. Ông còn là một nhà văn hóa, một nhà thơ tiêu biểu của nhà Trần.

2. Tác phẩm

Bài thơ Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật, bài thơ được sáng tác trong dịp tác giả về thăm quê cũ ở phủ Thiên Trường.

II. Hướng dẫn soạn bài

1. Câu 1 trang 76 SGK Ngữ văn 7 tập 1

Về thơ thở, bài thơ Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra giống với bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lí Thường Kiệt

Một số đặc điểm của bài thơ

Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật
Số câu: 4 câu
Mỗi câu có 7 chữ
Hiệp vần: 1 -2 -4

2. Câu 2 trang 77 SGK Ngữ văn 7 tập 1

Cụm từ nửa như có nửa như không (bán vô bán hữu) có ý nghĩa:

Trong khung cảnh hoàng hôn, trời đã về chiều, phong cảnh trở nên mờ ảo, vừa có nét thực vừa có nét ảo. Trong khung cảnh đó, ta có thể cảm nhận được tiếng sáo diều của trẻ chăn trâu, xa xa những cánh cò trắng lúc gần lúc xa ẩn hiện trong làn khói . Cảnh vật trở nên êm đềm, tĩnh lặng, dường như có dường như không.

3. Câu 3 trang 77 SGK Ngữ văn 7 tập 1

Trong bài thơ, cảnh vật được miêu tả vào lúc hoàng hôn.

Cảnh vật được tác giả nhìn từ phủ Thiên Trường trông ra. Ngày sắp tàn, con người và cảnh vật bước vào khoảng thời gian cuối cùng của một ngày. Ánh sáng trở nên mờ ảo, mờ mờ như khói phủ. Trong không gian và ánh sáng lúc mờ lúc tỏ đó, ta cảm nhận được xa xa tiếng sáo diều của đám trẻ chăn trâu đang lùa đàn trâu đã được ăn no cỏ mò mẫm về nhà. Những bóng trắng nhỏ bé của đàn cò trắng xa xa thấp thoáng trong bóng chiều xòe cánh đáp xuống cánh đông . Cảnh vật trở nên yên bình, nên thơ.

4. Câu 4 trang 77 SGK Ngữ văn 7 tập 1

Qua các nội dung được miêu tả trong bài thơ, cảnh tượng buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra trở nên thật nên thơ, yên bình. Khung cảnh làng quê dưới con mắt của tác giả tuy không phải núi cao sông rộng mênh mông, hùng vĩ nhưng mang một vẻ đẹp riêng, mang một vẻ đẹp đơn sơ mà trữ tình, đậm chất làng quê Việt Nam

Trong bối cảnh đó, tâm trạng của tác giả như chìm đắm vào cảnh vật, tâm hồn của tác giả gắn bó chặt chẽ với quê hương.

5. Câu 5 trang 77 SGK Ngữ văn 7 tập 1

Tác giả bài thơ tuy là một vị vua, có địa vị tối cao nhưng lại mang trong mình một tâm hồn thi sĩ. Không có sự ngăn cách nào giữa người đứng đầu một dân tộc với một người dân quê chất phác đang cảm nhận vẻ đẹp của quê hương mình. Điều đó cho ta thấy, tác giả rất gần gũi với dân chúng, có trái tim nhân hậu, rất mực yêu quê hương, đất nước. Chính điều đó đã làm nên hào khí dân tộc, và những chiến thắng hào hùng của đất nước ta trong hai cuộc kháng chiến chống quân Mông – Nguyên của triều đại nhà Trần.

III. Luyện tập

Ánh chiều cuối ngày dần tắt hẳn phía xa, chỉ còn lại những ánh sáng yếu ớt cuối ngày. Còn đường dẫn về làng trở nên vắng lặng hơn trong ánh chiều tà, tiếng sáo diều vi vu của đám trẻ chăn trâu vang vọng khắp làng. Đàn trâu theo tiếng sáo diều dẫn dắt lững thững đi trong ánh hoàng hôn. Cánh đồng mênh mông cũng trở nên im lìm, những bóng trắng nhỏ bé của đàn cò trắng như ẩn hiện lúc mờ lúc tỏ, nhẹ nhàng lướt qua. Cảnh vật như một bức vẽ hoàng hôn nhẹ nhàng mà nên thơ.