Nam Cao là nhà văn hiện thực xuất sắc của nền văn học Việt Nam. Một trong những tác phẩm nổi tiếng của ông là truyện ngắn Chí Phèo. Qua truyện ngắn này, nhà văn đã khái quát nên một hiện tượng xã hội ở nông thôn Việt Nam trước cách mạng - người nông dân lương thiện bị đẩy vào con đường tha hóa.

Sau khi ở tù về một ngày, Chí Phèo đã ra chợ uống rượu với thịt chó từ trưa đến chiều, “say khướt” rồi ngật ngưỡng, hung hăng cầm vỏ chai đến nhà Bá Kiến gọi tên liên tục ra mà chửi. Cụ Bá chưa về. Con trai Cụ là Lý Cường nổi tiếng hách dịch đã xông ra đánh nhau với Chí Phèo. Chí Phèo vừa rạch mặt ăn vạ, vừa kêu làng như bị người ta cắt cổ họng “Ối làng nước ôi! Cứu tôi với….ối làng nước ôi! Bố con thằng Lý Kiến nó đâm chết tôi…làng nước ơi!”. Giữa lúc đó, Cụ Bá về. Cụ cất tiếng hỏi rất sang: “Cái gì mà đông thế này?” Nhưng khi thoáng nhìn thấy cảnh Chí Phèo “Nằm dài, không nhúc nhích, rên khe khẽ như gần chết”, cụ Bá đã biết cơ sự rồi. Một mặt, Cụ dịu giọng bảo mọi người đứng xem hãy trở về nhà mình, một mặt khác cúi xuống dỗ dành ngọt ngào Chí Phèo. Cuối cùng, Chí Phèo đã theo Bá Kiến vào nhà, được cụ Bá thết đãi cơm rượu, thịt gà, khi ra về còn được cho một đồng bạc mua thuốc chữa vết thương. “Chí Phèo vô cùng hả hê”. Như vậy, lần này, Chí Phèo đến nhà Bá Kiến với động cơ đập đầu ăn vạ và có bao hàm cả sự trả thù. Qua đây, Nam Cao cũng hé mở cho người đọc thấy được bao điều.

Về phía nạn nhân, qua lần “gặp gỡ” đầu tiên này, tính cách tha hoá lưu manh của Chí Phèo đã bộc lộ một cách khá đầy đủ trước mặt dân làng Vũ Đại. Đâu còn hình ảnh anh canh điền khoẻ mạnh về thể xác, lành mạnh về tâm hồn như mới ngày nào. Sau 7, 8 năm biệt tích trở về, Chí Phèo không còn là con người hiền lành như xưa nữa, mà đã trở thành một tên côn đồ, hung hãn, sẵn sàng đâm chém, rạch mặt ăn vạ. Nhìn cảnh Chí Phèo vừa rạch mặt, vừa kêu làng, chúng ta càng thấm thía một sự thực: nhà tù của chế độ thực dân đã làm tha hoá biến chất con người lao động một cách khủng khiếp.

Về phía bọn thống trị, kẻ thủ phạm mà hiện thân là Bá Kiến, qua cảnh này và cũng là cảnh đầu tiên Bá Kiến xuất hiện trước người đọc. Quan sát việc lão ứng xử với Chí Phèo, chúng ta thấy Bá Kiến hiện nguyên hình là một tên cường hào, địa chủ, một tên cáo già lọc lõi, lắm mưu nhiều kế và rất thâm hiểm. Sự ngọt ngào và cách cư xử khôn khéo của cụ Bá đã xoa dịu được cơn giận của Chí Phèo làm cho “Chí Phèo mềm nhũn”. Chí Phèo từ chỗ hung hăng xông đến nhà Bá Kiến tuyên bố quyết liều chết với bố con lão, đến chỗ “hả hê ra về”, trở thành chỗ đầy tớ tay chân cho Bá Kiến.

Hiện tượng nói trên cũng là một hiện tượng khá mỉa mai chua xót mà có thật trong xã hội cũ. Nhiều người lao động bị áp bức khi đã trở thành lưu manh thì chỉ biết phản ứng một cách mù quáng, liều lĩnh và dễ bị bọn thống trị mua chuộc lợi dụng. Vạch ra được điều đó chứng tỏ ngòi bút của Nam Cao thật giàu tính hiện thực.

Sau khi hết tiền uống rượu, đến mua quỵt bà hàng rượu, Chí Phèo lại ngật ngưỡng say đến nhà Bá Kiến tuyên bố “đến để đòi nợ cụ Bá”. Gặp Bá Kiến, với điệu bộ gần như hiền lành, Chí Phèo xin cụ Bá “cho con đi ở tù” và nếu không được “thì con phải đâm chết dăm ba thằng để được đi ở tù”. Bá Kiến đã xúi Chí Phèo đến nhà Đội Tảo để đòi món nợ 50đ cho cụ Bá. Chí Phèo nhận đi ngay. May “Đội Tảo ốm liệt giường”, các bà vợ đã bí mật giấu chồng đưa chơ Chí Phèo. Thế là “Chí Phèo vênh vênh ra về, hắn thấy oai thêm bậc nữa. Hắn tự đắc: Anh hùng làng này cóc thằng nào bằng ta”. Bá Kiến đưa cho Chí Phèo 5 đồng và một vườn chuối vừa mới cắm thuế của một người trong làng. Thế là từ đây, Chí Phèo mặc nhiên trở thành tay sai đắc lực cho Bá Kiến.

Ở lần gặp gỡ này, ta thấy tính cách Chí Phèo đã có một bước biến đổi. Đó là Chí Phèo càng dấn sâu vào con đường lưu manh và trở thành công cụ lợi hại cho lão cường hào cáo già độc ác. Nhưng mặt khác trong lời cầu khẩn của Chí Phèo: “Xin cho đi ở tù…đi ở tù còn có cái mà ăn, bây giờ về làng, một thước đất cắm dùi cũng không có chả làm gì nên ăn”, ta có thể thấy trong đáy sâu tâm hồn Chí Phèo luôn luôn chất chứa một nỗi xót xa cho thân phận mình. Qua chi tiết này, tác phẩm cũng đã nói lên được tình trạng cùng cực không có lối thoát của người nông dân lao động nghèo. Ở tù về, tứ cố vô thân, vô điền thổ, cảnh ngộ đã đẩy người dân vào vòng tội lỗi.

Cũng ở lần gặp gỡ thứ hai này, bản chất gian hùng, nham hiểm của con cáo già Bá Kiến đã được tô đậm thêm một mức nữa. Khi biết được Chí Phèo đến để xin đi ở tù, và nếu không được thì sẽ đâm chết dăm ba thằng, con cáo già đó đã có một giải pháp rất cao tay. Bằng một vài lời khích bác nhẹ nhàng, Bá Kiến đã đẩy Chí Phèo vào một cái bẫy: Mượn tay Đội Tảo để giết Chí Phèo và ngược lại. Đó là một thủ đoạn rất gian hùng.

Lần này Chí Phèo đến nhà Bá Kiến với một tâm trạng đặc biệt, khác hẳn hai lần trước. Đó là khi bị Thị Nở cự tuyệt, hắn lại uống rượu và rồi xách dao ra đi. Hắn không rẽ vào nhà Thị Nở như dự định ban đầu, mà đến thẳng nhà Bá Kiến. Dưới chân Chí Phèo hôm nay, không hẳn là bước chân của kẻ say rượu, mà đúng là bước chân của kẻ vừa say, vừa tỉnh. Chí Phèo tỉnh vì ý thức nhân phẩm đã trở về. Tình yêu thương mộc mạc và chân thành của Thị Nở đã làm thức dậy bản chất lương thiện của Chí Phèo “Hắn thèm lương thiện. Hắn muốn làm hoà với mọi người biết bao!” Câu trả lời của Thị Nở sẽ quyết định số phận của hắn: được công nhận quyền làm người hay mãi mãi bị đày đọa trong kiếp sống thú vật? Chí Phèo hồi hộp hy vong. Nhưng cánh cửa hy vọng vừa hé mở thì đã bị đóng sầm ngay lại. Vì bà cô của Thị Nở không cho Thị đâm đầu dđ lấy một thằng đã bị xã hội khai trừ. Mọi người đã quen với Chí Phèo là con quỷ dữ từ lâu rồi. Hôm nay, linh hồn Chí Phèo đã trở về, nhưng mọi người không nhận ra. Thế là Chí Phèo rơi vào một tấn bi kịch tinh thần đau đớn: Thèm lương thiện mà bị xã hội lạnh lùng cự tuyệt.

Quằn quại trong đau khổ và tuyệt vọng, Chí Phèo càng thấm thía tội ác của kẻ đã cướp cả nhân tính lẫn nhân hình của mình là Bá Kiến. Nên hôm nay Chí Phèo ra đi với sự thôi thúc của lòng căm thù, của thái độ kiên quyết đòi lại gương mặt và tâm hồn đã bị xã hội cướp mất. Trước Bá Kiến, lần này Chí Phèo có một tư thế và cách nói năng chững chạc, quyết đoán và chủ động hơn. Bá Kiến ngạc nhiên đến sửng sốt: “Thôi cầm lấy vậy! Tôi không còn hơn”. Chí Phèo lại vênh mặt lên, nói một cách rất kiêu ngạo: “Tao đã bảo tao không cần tiền”. Bá Kiến nói mỉa mai và hỏi Chí: “Giỏi! Hôm nay mới thấy anh không đòi tiền. Thế thì anh cần gì?”. Chí Phèo dõng dạc nói: “Tao muốn làm người lương thiện”. Bá Kiến lại mỉa mai “Ồ tưởng gì! Tôi chỉ cần anh lương thiện cho thiên hạ nhờ”.

Tao không thể là người lương thiện nữa. Biết không? Chỉ còn một cách…”. Chỉ còn một cách, đó là Chí Phèo “Xông vào văng dao tới….vừa chém túi bụi vừa kêu làng thật to”. Và sau khi giết Bá Kiến, hắn đã quay lại tự kết liễu cuộc đời mình “Hắn giãy đành đạch ở giữa bao nhiêu là máu tươi”.

Hành động giết Bá Kiến hôm nay của Chí Phèo không phải là hành động giết người của một Chí Phèo lưu manh, mà là hành động lấy máu rửa hờn của một người nông dân đã thức tỉnh về quyền sống. Như thế là Nam Cao đã nhìn thấy dưới đáy tâm hồn con quỷ dữ làng Vũ Đại vẫn chưa tắt hết ngọn lửa căm thù giai cấp. Khám phá ra điều ấy chứng tỏ con mắt nhân đạo của Nam Cao rất tinh đời. Giết xong Bá Kiến, Chí Phèo cũng quay lại tự sát. Bởi ý thức nhân phẩm đã trở về, Chí Phèo không bằng lòng kiếp sống thú vật nữa. Chí Phèo không chịu trách nhiệm về cái chết của mình, mà suy cho cùng thủ phạm chính là Bá Kiến, là toàn bộ cái xã hội thực dân phong kiến bất công tàn bạo vô nhân đạo lúc bấy giờ. Cái chết của Chí là một bản kết tôi sâu sắc cái xã hội đã bức tử sự sống, dồn ép sự sống. Phản ứng quyết liệt dữ dội của Chí Phèo trên đây cho thấy hình như đằng sau những luỹ tre xanh tưởng như thanh bình yên ả:

“Thong thả nhân gian nghỉ việc đồng

Lúa thì con gái mượt như nhung

Đầy vườn hoa bưởi hoa cam rụng

Ngào ngạt ong bay lượn lượn vòng”

(Nguyễn Bính)

Vẫn luôn luôn tiềm ẩn mâu thuẫn giai cấp gay gắt nghìn đời giữa người nông dân và địa chủ. Mối mâu thuẫn ấy không thể điều hoà, càng nén nó xuống thì càng bùng lên dữ dội. Ngòi bút hiện thực sắc sảo của Nam Cao đã phát hiện ra cái quy luật ấy.

Sau khi Chí Phèo chết, chắc gì hiện tượng Chí Phèo đã chấm dứt? Chi tiết kết thúc câu chuyện thật có ý nghĩa: Khi nghe tin Chí Phèo chết, Thị Nở nhìn nhanh xuống bụng và thấy thoáng hiện ra “Cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa, và vắng người lại qua”. Rất có thể từ cái lò gạch ấy, một Chí Phèo con ngỗ ngược hơn bố nó lại ra đời để nối nghiệp. Điều đó chưa có gì đảm bảo. Nhưng có điều chắc chắn là chừng nào ở nông thôn, còn có bọn cường hào thì chừng ấy còn nảy sinh ra hiện tượng Chí Phèo. Giá trị hiện thực sâu sắc và độc đáo của ngòi bút Nam Cao còn được thể hiện từ cái quy luật nghiệt ngã đó.

Tóm lại ba lần “gặp gỡ” giữa Chí Phèo và Bá Kiến là những lần đụng đầu quyết liệt giữa hai tính cách kẻ thống trị và người áp bức, bị đày đọa đến mức không còn là người nữa. Tác phẩm đã phản ánh được một vấn đề quan trọng bức xúc trong đời sống hiện thực nông thôn thời ấy. Một xã hội phong kiến thực dân đã đầy đọa làm tha hoá con người. Và khi ý thức nhân phẩm đã trở về thì lại bị xã hội lạnh lùng cự tuyệt, để phải tự huỷ diệt cuộc sống của mình. Nam Cao đã vạch trần được tội ác khủng khiếp đó và lên tiếng kêu cứu nhằm bảo vệ lấy nhân phẩm của con người, hãy tiêu diệt hoàn cảnh phi nhân tính. Nam Cao đồng cảm và chia sẻ với những nạn nhân đau khổ đồng thời tìm thấy dưới đáy tâm hồn tưởng như u mê cằn cỗi vẫn lấp lánh ánh sáng nhân phẩm; vẫn cháy bỏng một niềm khát khao được sống lương thiện.

Truyện ngắn Chí Phèo của nhà văn Nam Cao viết về số phận của người nông dân Việt Nam trước Cách mạng. Hình ảnh Chí Phèo và ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến chính là con đường đưa một người nông dân hiền lành, chất phác thành một con quỷ dữ của làng Vũ Đại.

Ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến, mỗi lần đều mang một động cơ khác nhau, bá Kiến là người đứng đầu làng Vũ Đại, là đại diện cao nhất ở xã hội phong kiến thu nhỏ ấy. Còn Chí Phèo là kẻ không cha không mẹ, không họ hàng người thân, đến khi lớn trở thành anh nông dân khoẻ mạnh thì phải chịu cảnh tôi đòi ở đợ. Mối quan hệ giữa bá Kiến và Chí Phèo là mối quan hệ giữa chủ và tớ, giữa giai cấp thống trị và người nông dân. Từ khi còn bé, con đường đến nhà bá Kiến dường như đã là con đường quen thuộc với Chí Phèo.

Nam Cao đã miêu tả rất cụ thể qua ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến. Đó là lần thứ nhất khi Chí Phèo mới ở tù ra. Sau khi ra tù, nơi đầu tiên Chí Phèo tìm đến không đâu khác chính là nhà bá Kiến. Với động cơ trả thù, Chí Phèo đã đến nhà y với một thái độ rất hung hăng. “Gọi cả tên tục ra mà chửi” và thái độ ấy cũng khiến người nhà cụ bá sợ hãi: “Bà cả điều bà hai, bà hai thúc bà ba, bà ba gọi bà trẻ, nhưng rốt cuộc chẳng bà nào dám ra nói một lời với hắn phải chăng” để rồi người nhà bá Kiến phải thả đàn chó ra nghe Chí Phèo chửi. Qua đây, người đọc nhận ra rằng mọi người trong xã hội chỉ coi Chí Phèo là một con vật, tiếng chửi của Chí Phèo chỉ như tiếng sủa của loài chó. Tiếng chửi ấy của Chí Phèo không nhằm vào một đối tượng cụ thể nào cả: “Hắn chửi trời, chửi đời, chửi cả làng Vũ Đại, chửi những ai không chửi nhau với hắn”. Tiếng chửi của Chí Phèo là tiếng chửi vô nghĩa lý.

Dường như tiếng chửi ấy là quen thuộc, tiếng chửi là cách để hắn giao tiếp với mọi người trong xã hội. Và rồi khi cụ bá trở về, trước sự xảo trá của bá Kiến thì Chí Phèo đã dễ dàng bị mua chuộc: “Chí Phèo chẳng biết họ hàng ra sao nhưng cũng thấy lòng nguôi nguôi”. Cuối cùng Chí Phèo “hả hê” ra về, no rượu lại còn được cụ bá cho ba xu để về uống thuốc. Qua đó, Nam Cao bộc lộ rất rõ sự tố cáo phê phán xã hội. Đó là tiếng tố cáo sự nham hiểm độc ác của giai cấp thống trị mà đại diện tiêu biểu là bá Kiến. Hắn có thể đổi trắng thay đen, đưa con người với mục đích trả thù trở thành kẻ nhận ơn. Và đây cũng là sự thương hại của tác giả đối với người nông dân ngu dốt, dễ bị thay đổi trước những cám dỗ của thế lực phong kiến. Và cho đến lúc này, Chí Phèo đã bước chân vào con đường tha hóa.

Nếu như lần đầu Chí Phèo đến nhà bá Kiến chỉ với mục đích trả thù thì lần thứ hai đến nhà bá Kiến, mục đích của Chí Phèo đã lộ rõ bản chất của con người đã bị tha hoá. Chí Phèo đến nhà bá Kiến để xin tiền uống rượu. Hành vi lúc này của Chí Phèo có phần khôn ngoan hơn. Hắn đến xin đi ở tù. Có lẽ trong tiềm thức của Chí Phèo nhà tù làng Vũ Đại còn tồi tệ hơn nhà tù thật với song sắt kia. Ở nhà tù, Chí Phèo còn được ăn uống còn khi trở về làng Vũ Đại thì đã bị cả xã hội xa lánh. Quả thật, nhà tù làng Vũ Đại còn ghê sợ hơn cái “nhà tù” vô hình kia rất nhiều. Lần thứ hai đến nhà bá Kiến, Chí Phèo thể hiện thái độ lễ phép. Điều này thể hiện qua cách gọi “bẩm cụ” rồi xưng “con”. Cho đến lúc này, Chí Phèo đã bước vào con đường của sự tha hoá.

Hành động móc đủ mọi túi tìm ra con dao nhỏ và “nghiến răng” nói: “Bẩm cụ không được thì phải đâm chết dăm ba thằng” đã thể hiện rõ bản chất lưu manh ấy của Chí Phèo. Và cũng như lần trước, lần này Chí Phèo chìm sâu nhất vào con đường tha hoá. Có thể nói lúc này Chí Phèo đã tự đánh mất nhân tính lẫn nhân hình. Lại một lần nữa, bản chất ngu dốt của người nông dân đã làm họ thất bại trên con đường đấu tranh chống lại cái ác. Kết quả của lần thứ hai đến nhà bá Kiến chính là sự thất bại nặng nề nhất của Chí Phèo trên con đường trở về người lương thiện.

Con đường đến nhà bá Kiến quả thực là con đường quen thuộc đối với Chí Phèo. Lần thứ ba đến nhà bá Kiến không phải là chủ đích nhưng chính những bước chân trên con đường quen thuộc ấy đã đưa Chí Phèo đến nhà bá Kiến. Mục đích của Chí Phèo là đến nhà thị Nở để giết thị Nở và bà cô. Những bước chân đã đưa hắn đến nhà bá Kiến. Có lẽ trong tiềm thức của mình, Chí Phèo đã nhận ra kẻ thù chính của cuộc đời mình không ai khác mà chính là bá Kiến. Lần này Chí Phèo đến nhà bá Kiến (không phải mục đích) khác hoàn toàn với những lần khác, đến đòi lương thiện (hành động của Chí Phèo qua cách xưng hô của Chí Phèo “mày”, “tao”), cùng hành động dứt khoát “rút dao xông vào”, “vừa chửi túi bụi” vừa kêu làng thật to. Hành động này của Chí Phèo khẳng định Chí Phèo đã thực sự thức tỉnh. Nhưng kết quả của chuỗi hành động ấy của Chí Phèo là cả bá Kiến và Chí Phèo đều chết.

Đến lúc này tinh thần nhân đạo trong chiều sâu tư tưởng của Nam Cao lộ rõ. Cái chết của Chí Phèo là cái chết không thể tránh khỏi bởi cuộc đời của Chí Phèo chỉ là những tháng ngày vô nghĩa. Và sự thức tỉnh của Chí Phèo đã đánh dấu sự nổi dậy của người nông dân. Không phải bất cứ khi nào sự thức tỉnh, lương thiện cũng giành chiến thắng mà có khi nó cũng phải trả giá bằng cái chết, một cái chết tất yếu. Và cái chết của bá Kiến cũng là một quy luật của con người: “Gieo gió thì cũng gặt bão”. Cái chết của bá Kiến khẳng định tinh thần đấu tranh của người nông dân, cái chết của bá Kiến chính là sự chiến thắng của cái thiện.

Rõ ràng, ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến, mỗi lần đều có một mục đích, một kết quả khác nhau, và sự thức tỉnh của Chí Phèo khẳng định chiều sâu tư tưởng nhân đạo của Nam Cao, sự chiến thắng của tinh thần nhân văn Nam Cao. Qua đây cũng phần nào khẳng định được tài năng của thi nhân.

Từ khi ra tù trở về làng cho đến lúc tự kết liễu đời mình, không biết Chí Phèo đã đến nhà bá Kiến bao nhiêu lần. Trong tác phẩm Chí Phèo, Nam Cao đã kể lại ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến, cũng là ba cái mốc trong sự phát triển tính cách của nhân vật trên con đường lưu manh hoá.

Chí Phèo đến nhà bá Kiến lần thứ nhất ngày hôm sau khi trở về làng. Lần ấy, Chí Phèo ra chợ ngồi uống rượu với thịt chó từ sáng đến chiều, mà lại không có tiền để trả. Thịt no, rượu say, Chí Phèo cầm cái vỏ chai đến nhà bá Kiến với ý định đòi bá Kiến món nợ đời mà mây năm trước hắn đã nợ Chí Phèo khi bỗng dưng đẩy Chí Phèo vào tù. Không có bá Kiến ở nhà, Chí Phèo chỉ được đón tiếp bằng những tiếng sủa ầm ĩ của đàn chó dữ và vẻ sợ hãi của đàn bà trong nhà. Khi lý Cường trở về, Chí Phèo liền đập vỡ chai, lấy mảnh chai rạch mặt cho chảy máu, rồi vừa la làng vừa ăn vạ. Trong lúc đó thì bá Kiến trở về. Vốn là tay cáo già trong việc áp bức, bóc lột người nghèo, bá Kiến mau chóng phỉnh nịnh Chí Phèo, mời Chí Phèo vào nhà, lấy rượu, giết gà, tiếp Chí Phèo. Xong rượu thịt, bá Kiến còn đãi Chí một đồng bạc gọi là để thuốc men. Chí Phèo quên hết lòng thù hận, vui vẻ ra về.

Chỉ mấy hôm sau đó, khi đã uống rượu hết đồng bạc mà bá Kiến cho, Chí Phèo lại tìm đến nhà bá Kiến, cầm theo một con dao nhỏ. Chí Phèo xin bá Kiến lại cho đi ở tù vì “ở tù sướng quá”, không phải lo lắng, nếu không thì Chí Phèo sẽ đâm chết vài thằng đé được đi ở tù. Biết đây là một cách tống tiền, bá Kiến sử dụng ngón võ “lấy độc trị độc”, sai Chí Phèo đi đòi món nợ năm chục bạc nơi Đội Tảo, một tay kình địch sừng sỏ của hắn. Đội Tảo đang ốm, vợ đội Tảo muốn cho yên chuyện, đã đưa cho Chí Phèo món tiền đó. Đòi được nợ, bá Kiến càng tâng bốc Chí Phèo, hứa giữ tiền cho Chí Phèo, lại còn cho Chí Phèo đất vườn để ở. Chí Phèo ra về với tâm trạng đặc biệt hí hửng, cho rằng anh hùng trong làng này không ai bằng mình. Kể từ đây, Chí Phèo tự nguyện làm tay sai cho bá Kiến, coi bá Kiến là ân nhân, trở thành con quỷ dữ đối với người lương thiện.

Chí Phèo đến nhà bá Kiến lần thứ ba sau cuộc gặp gỡ với thị Nở. Được thị Nở yêu thương, đặc biệt là được thị Nở đem đến cho một bát cháo hành lúc Chí Phèo đang ốm, con người lương thiện trong Chí Phèo bỗng thức tỉnh. Nhớ lại những giấc mơ ngày xưa, quãng đời lương thiện ngày xưa, Chí Phèo khát khao trở lại đời lương thiện, thị Nở sẽ là chiếc cầu nối cho Chí Phèo trở lại cuộc đời ấy. Nhưng bà cô thị Nở cấm thị Nở lấy Chí Phèo. Uất ức, Chí Phèo cầm dao định đến nhà cô cháu thị Nở, nhưng trên đường đi, vì đang say, Chí Phèo không vào nhà thị Nở mà đi thẳng đến nhà bá Kiến. Khi bá Kiến quẳng tiền cho Chí Phèo để hắn cút đi cho khuất mắt, Chí Phèo thét vào mặt bá Kiến: “Tao muốn làm người lương thiện”. Rồi tiếp: “Nhưng ai cho tao lương thiện?... Chỉ có cái này!”. Vừa nói Chí Phèo vừa cầm dao lên đâm tới tấp vào người bá Kiến. Sau đó Chí Phèo quay mũi dao lại, tự đâm vào cổ, kết liễu đời mình. Khi mọi người đổ tới, Chí Phèo đã nằm trên vũng máu lênh láng, miệng ngáp ngáp như muốn nói điều gì mà nói không được.

Kể lại ba lần gặp gỡ này, Nam Cao đã thể hiện đầy đủ và sinh động sự chuyển hóa trong tâm hồn một người nông dân nghèo khổ từ bước đầu lưu manh hóa, trở thành tay sai của kẻ thông trị, cho đến khi tỉnh giấc một cách muộn màng. Ngòi bút của Nam Cao qua ba cuộc gặp gỡ đã tỏ ra hiện thực một cách sắc sảo, đồng thời cũng thể hiện một trái tim đầy tình cảm nhân đạo cao cả.

Trong cuộc gặp gỡ lần thứ nhất, Chí Phèo dẫu hung hăng, liều lĩnh, thực ra chỉ là một con cừu non của con sói bá Kiến, một tên cường hào vừa tham lam, độc ác, vừa khôn ngoan xảo quyệt đến tột độ. Đến nhà bá Kiến, Chí Phèo mang theo mối thù hằn cá nhân, muốn tự khẳng định mình trước mặt bá Kiến, buộc hắn phải sợ mình, bằng ngón đòn rạch mặt, ăn vạ. Bá Kiến đã nhanh chóng tước vũ khí của Chí Phèo bằng một thái độ cầu thân giả dối và những lời tâng bốc, phỉnh nịnh. Thế là Chí Phèo cảm thấy mình đòi được cái cần đòi, dễ dàng mãn nguyện như nhân vật A.Q đã mãn nguyện bằng phép thắng lợi tinh thần trong A.Q chính truyện của Lỗ Tấn. Đó là chỗ yếu trong tính cách của người nông dân mà bá Kiến vốn đã từng trải, đã khai thác và tận dụng.

Nếu việc Chí Phèo nguôi thù bá Kiến, trở thành tay sai của bá Kiến là hiện thực thì cũng rất hiện thực cho việc Chí Phèo tỉnh ngộ, giết bá Kiến. Dẫu có làm tay sai cho bá Kiến để trở thành con quỷ dữ làng Vũ Đại, về bản chất Chí Phèo vẫn là đứng ở phía đối lập với bá Kiến, có mối thù với bá Kiến. Mối thù giữa hai con người này không thể dễ dàng được hóa giải, trước sau rồi cũng bộc lộ. Về bản chất, con người lương thiện vẫn tồn tại trong Chí Phèo, trước sau rồi cũng phải tỉnh giấc. Con mắt hiện thực sắc sảo, tấm lòng nhân đạo cao cả của Nam Cao đã được thể hiện ở điều này. Nhìn thấy những khát khao lương thiện vẫn còn ngủ yên trong tâm hồn Chí Phèo như phát hiện được những đốm lửa được vùi lấp dưới tro tàn, Nam Cao cũng đã nhìn thấy hoàn cảnh và điều kiện cần thiết cho những đốm lửa ấy bùng lên. Sự xuất hiện của thị Nở với bát cháo hành thơm lừng tình người, một thứ tình thương vô tư và tự nguyện, đã có sức gột rửa, đưa Chí Phèo từ con ác quỷ trở lại làm người.

Thấm thía với tình người, Chí Phèo quyết định không làm quỷ, không tiếp tục cuộc sống lưu manh mê muội của mình. Đây chính là lúc bi kịch xuất hiện. Cái xã hội đã từng ruồng bỏ Chí Phèo, đẩy Chí Phèo ra ngoài lề của cuộc sống, cũng là cái xã hội độc ác không chịu dung nạp Chí Phèo trở lại làm người. Nhưng khát vọng làm người của Chí Phèo mãnh liệt vô cùng. Đê có thế tiếp tục làm người, Chí Phèo chỉ còn một cách duy nhất là tự hủy diệt mạng sống của mình. Nhưng làm sao Chí Phèo không căm phẫn trước số phận nghiệt ngã như thế. Chưa thể có đủ ý thức để nhận ra nguyên nhân nỗi khổ của mình là cả một xã hội, Chí Phèo chỉ nhận ra nguyên nhân ấy ờ một kẻ cụ thể là bá Kiến. Nam Cao đã rất sâu sắc khi kể rằng: Thoạt đầu Chí Phèo cầm dao định đến nhà cô cháu thị Nở, nhưng bởi đã say, Chí Phèo quên, đã đi thẳng đến nhà bá Kiến. Lúc đầu, Chí Phèo có thể căm giận bà cô thị Nở nhưng trong tiềm thức của Chí Phèo, kẻ làm hư hỏng cả cuộc đời Chí không phải là ai khác ngoài bá Kiến. Việc bá Kiến bị đâm chết trước khi Chí Phèo tự kết liễu đời mình là phản ứng tất yếu của một con người bị dồn đuổi đến bước đường cùng.

“Tao muốn làm người lương thiện!”. Đi qua hơn nửa thế kỷ, tiếng kêu của Chí Phèo đến với chúng ta hôm nay vẫn còn khiến ta bàng hoàng. Ngày ấy, muốn làm người lương thiện khó đến vậy ư? Ta biết ơn Nam Cao đã giúp ta thấm thía nỗi đau của con người ngày cũ để biết yêu cuộc sống có được bây giờ, nhất là biết khát khao đấu tranh để làm cho cuộc sống trở nên tốt đẹp hơn, công bằng và nhân ái hơn.

Đến với tác phẩm Chí Phèo, Nam Cao đã để cho Chí Phèo đến nhà bá Kiến tới ba lần. Nhưng mỗi lần đến lại với mục đích và ý nghĩa riêng.

Nổi bật lên trong tác phẩm Chí Phèo là hai nhân vật đối địch nhau: bá Kiến và Chí Phèo. Đó là sự đối đầu giữa một bên là bá Kiến, đại diện cho giai cấp thống trị của xã hội đương thời và một bên là Chí Phèo, tiêu biểu cho tầng lớp nông dân bị tha hóa về mặt nhân cách. Cũng cần nói thêm sự tha hóa của Chí không phải là bẩm sinh mà nó được phát sinh trong quá trình vận động và phát triển của nhân vật giữa xã hội thối tha vô nhân đạo. Trước kia Chí cũng là một người lương thiện từng làm canh điền cho nhà cụ Bá, sau đó bị bá Kiến đẩy vào vòng tù tội. Cuộc đời tù đày đã làm thay đổi hẳn con người hiền lành chất phác, Chí trở thành một kẻ liều lĩnh, một con quỷ của làng Vũ Đại, kẻ bị biến chất, bị tha hóa về mặt nhân cách. Và ôm ấp trong lòng một mối thu không gì xóa được, nếu thời điểm Chí ra tù làm mốc thì có thể nói Chí đã ba lần đi tìm gặp kẻ thù là bá Kiến. Ba lần diễn ra trong ba hoàn cảnh, ba động cơ khắc nhau.

Lần thứ nhất, là lúc Chí vừa ở tù về: “Hắn về hôm trước, hôm sau đó thấy ngồi ở chợ uống rượu” và trong cơn say khướt, đã xách vỏ chai đến cổng nhà bá Kiến gọi tên tục ra mà chửi. Đó là lối hành động của một kẻ say rượu mà đã có trong tiềm thức của Chí Phèo. Cộng thêm những năm tháng tù đày mối thù ấy càng được hun đúc, nuôi dưỡng ngày càng sâu sắc và đậm hơn. Bao năm ngồi tù Chí đã có dịp nghiền ngẫm cân nhắc trước khi đi đến quyết định đúng đắn. Cho nên, hơn bao giờ hết, vừa rời khỏi nhà tù là Chí đã sôi sục một ý thức trả thù. Sự căm thù kẻ gây ra tội lỗi và đẩy mình vào con đường đau khổ đã dẫn đường Chí đến nhà cụ Bá dù là đang trong cơn say khướt.

Hành vi của Chí hoàn toàn liều lĩnh và mang tính bộc phát. Hơn nữa dù gì trong sâu xa bản chất của Chí cũng chỉ là một nông dân thật thà đến mức gần như ngây thơ cho nên sự thất bại của Chí trong lần đối đầu đầu tiên này là một chuyện rất hiển nhiên. Làm sao qua được kẻ khôn róc đời như bá Kiến. Bá Kiến là kẻ tinh ma xảo quyệt, lắm mưu nhiều kế nên đối phó với Chí chẳng lấy gì là khó khăn. Chỉ thoáng nhìn qua là bá Kiến đã hiểu được ý đồ của đối phương. Nên Chí mới thất bại ê chề, cay đổng trước những lời vuốt ve, ngon ngọt cộng thêm vài đồng đã làm lóa mắt Chí. Từ một vị trí là kẻ đi hỏi tội kẻ thù chỉ thoắt một cái ván cờ đã lật ngược: kẻ có tội lại ung dung như một kẻ ra ơn còn người hỏi tội lại thành tay sai phục dịch cho kẻ thù mà không hay biết.

Lần thứ hai cũng trong dáng điệu say mèm Chí ngật ngưỡng đến nhà bá Kiến gặp hắn để xin được đi tù. Thật là một chuyện ngược đời. Thuở này chưa thấy ai làm một chuyện phi lý đến mức vậy chắc chỉ có Chí Phèo. Tuy là nghịch lý nhưng điều đó lại phản ánh đúng thực tại của Chí. Không có cơm ăn, áo mặc, một mảnh đất cắm dùi cũng không. Cảnh ngộ bi đát của Chí cũng phần nào phản ánh đúng hiện trạng xã hội lúc bấy giờ đó là những người lầm đường lạc lối, trót sa chân vào vũng bùn của tội lỗi thì không sao rút chân ra được. Chí bị tù đến khi được trả về cuộc sống đời thường thì lại không tìm được kế sinh nhai hay nói đúng hơn là không được tiếp nhận và vì thế lại tiếp tục bị đẩy vào bước đường cùng. Nghe Chí nói với bá Kiến mà thấy xót xa trong dạ: “Bẩm quả đi tù sướng quá đi, ở tù có cơm ăn, bây giờ về làng về nước một thước cắm dùi không có…”. Sự thật như thế ư? Nhà tù là chốn dung thân ư? Trên câu chữ thì ta không thể nghĩ khác được. Nhưng nếu nghĩ sâu xa một chút ta mới thấy ngỡ ngàng và lương tâm chẳng được thanh thản.

Nhà tù nuôi con người ư? Không, bảo nó nuôi dưỡng những con người bị tha hóa, những con quỷ như Chí Phèo thì đúng hơn. Nếu như ý nghĩa của nhà tù là để cảnh tỉnh, cải tạo con người, trả con người về với cuộc sống hoàn lương thì nhà tù ở đây lại thực hiện ngược lại. Nó biến những kẻ lương thiện trở thành một loại người lưu manh khốn nạn. Nhà văn V. Huy-gô rất đúng khi nói: “Khi chưa vào tù anh là một cành cây tươi, khi ra tù anh là một cây củi khô”. Cũng như lần trước, Chí lại thất bại trước cái khôn róc đời của cụ Bá: bị gạt mà không hề nhận ra. Âm mưu của bá Kiến mới thâm độc làm sao. “Dùng độc trị độc”, dùng Chí Phèo để trị đội Tảo. Cả hai đều là kẻ thù bá Kiến, nên có xảy ra xô xát, ai được, ai mất, cụ Bá đều có lợi, vừa thỏa mãn được ý định trả thù vừa không phải mang tiếng là kẻ báo thù nhỏ nhen, đê tiện.

Lần thứ ba cũng là lần chót Chí đến gặp bá Kiến. Cũng với dáng dấp của thằng say rượu nhưng lần này Chí mang trong lòng một tâm trạng, một ý định khác hẳn với những lần trước. Bởi vì Chí Phèo sau khi bị Thị Nở cự tuyệt tình cảm của mình đã hoàn toàn rơi vào tuyệt vọng. Trong thâm tâm Chí đang ôm ấp ý định làm lành, muốn quay về con đường hoàn lương sống cuộc đời lương thiện như bao người khác. Nhưng xã hội vô nhân đạo đã quay lưng trước sự ăn năn sám hối của một tội đồ, tình thương đã khép lại, xã hội đã rút đường trở về của Chí cũng như cự tuyệt quyền làm người của một con người. Vĩnh viễn Chí không tìm thấy hạnh phúc ở cuộc đời này. Bản chất người vừa trỗi dậy lại bị đè bẹp không thương tiếc. Có thể nói đây là những giờ phút tỉnh táo nhất trong cả cuộc đời say sưa của Chí, những phút mà ý thức phản kháng trỗi dậy mãnh liệt nhất. Đi gần hết cuộc đời, cho đến lúc này Chí mới phát hiện mới nhận ra chân lý cuộc sống.

Dù là muộn màng nhưng với Chí sự khám phá ấy quý giá biết bao và Chí quyết giữ chặt lấy nó không để nó tuột khỏi tầm tay dù lả phải trả một giá rất đắt. Chí như vừa thức dậy sau một giấc ngủ dài, một sự chuyển biến rất lớn đang diễn ra trong tâm hồn của Chí. Ấy là sự trỗi dậy của tính người, tính lương thiện. Chí đã nhận ra chân tướng của kẻ thù, kẻ ấy là bá Kiến chứ không ai khác cho nên lẽ ra phải đến nhà thị Nở thì tiềm thức sâu xa đã dẫn Chí đến nhà bá Kiến. Trong lần đối đầu sau cuối này, Chí hoàn toàn được lột xác, sự thay đổi đột ngột và nhanh chóng đến mức bá Kiến không ngờ được. Chính vì không nắm bắt được đối phương, lại chủ quan khinh địch nên bá Kiến thất bại một cách thảm hại. Hắn đã phải trả giá đắt cho hành vi tội lỗi của chính hắn. Với dáng dấp hiên ngang, ngạo mạn, Chí chỉ tay vào mặt bá Kiến mà ra lời dõng dạc: “Tao muốn làm người lương thiện”.

Tư thế ấy ta chưa từng bắt gặp ở Chí. Trước đây hắn chỉ biết cúi đầu lễ phép, một điều bẩm cụ hai điều lạy cụ. Đó là sự chuyển biến và tự khẳng định mình của Chí. Ngôn ngữ của Chí càng lúc càng đậm màu triết lý: “Ai cho tao lương thiện? Tao không thể là người lương thiện”. Lời cuối cùng được thốt lên với tất cả niềm cay đắng xót xa. Chí đã bị đẩy đến bước đường cùng. Không còn lối thoát, không còn cách lựa chọn nào khác chỉ còn chấm dứt cuộc đời của kẻ thù rồi sau đó tự chấm dứt cuộc đời mình. Màn bi kịch kết thúc đẫm máu và nước mắt.

Tác phẩm “Chí Phèo” đã để lại trong lòng người trăn trở, bao suy tư ray rứt. Truyện đã phác họa thành công bức tranh về đời sống ở nông thôn Việt Nam trong giai đoạn trước Cách mạng (1930 - 1945).

Một hoang thai bọc trong cái váy đụp ở lò gạch cũ, một vật cho không, một món hàng, một đứa trẻ không cha không mẹ đi ở lần hồi, làm canh điền cho Lý Kiến, đi tù bảy, tám năm trở về làng Vũ Đại, trở thành một trong hai con quỷ dữ, để rồi cuối cùng “bọn chúng giết nhau, nào có phải cần đến tay người khác đâu”. Đó là cuộc đời đầy máu và nước mắt, là những cuộc rạch mặt ăn vạ và đâm thuê chém mướn của Chí Phèo. Từ một nông dân lương thiện, Chí Phèo đã bị xã hội thực dân phong kiến xô đẩy vào con đường lưu manh tội lỗi.

Chí Phèo đi tù từ năm hai mươi tuổi. Chí về lại làng năm hai mươi bảy, hai mươi tám tuổi. Năm hắn tự sát ngoài tuổi bốn mươi. Có lẽ từ khi Chí Phèo trở thành "anh đầy tớ chân tay" của bá Kiến trong khoảng hơn mười năm trời, hắn đã đến nhà "cụ Bá" rất nhiều lần để "người ta giao cho hắn" đâm chém, mưu hại, phá phách... Tuy nhiên, Nam Cao chỉ kể lại ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến.

Lần thứ nhất hắn đến nhà bá Kiến ngày hôm sau hắn trở về làng. Uống rượu, ăn thịt chó ở chợ, từ trưa tới xế chiều, say khướt, Chí Phèo cầm cái vỏ chai đến nhà bá Kiến, gọi tên tục ra chửi, làm cho "mồ mả tổ tiên đến lộn lên mất". Hắn đến để trả thù, để hỏi món nợ bá Kiến đẩy hắn vào tù. Xô xát với Lý Cường, rồi hắn đập chai vào cột cổng, rạch mặt, kêu làng, ăn vạ. Nhưng cụ Bá ranh ma đã xử nhũn, mời hắn vào nhà, giết gà mời hắn uống rượu. Chí bỗng nhiên trở thành người có họ với Lý Cường, được đãi thêm đồng bạc, hắn hả hê ra về...

Bốn hôm sau hết tiền, Chí Phèo ra quán mua chịu một chai rượu, vặn ba bốn quả chuối xanh, bốc của cô hàng xén một nhúm con muối, hắn về cái miếu ở bờ sông uống rượu nhắm với chuối xanh chấm muối trắng. No say, hắn vác dao đến thẳng nhà bá Kiến, gặp ai hắn cũng bảo: "Hắn đến nhà cụ Bá đòi nợ đây!". Hắn đến kêu cụ Bá "lại cho con đi ở tù" vì "ở tù sướng quá!". Nếu không được "thì con đâm chết dăm ba thằng, rồi cụ bắt con giải huyện. Hắn nghiến răng, lấy dao sắc tần mần gọt cái bàn lim". Trị không được thì cụ dùng. Chỉ một tiếng cười, một câu nói khích, cụ Bá đã sai được Chí mang dao đến nhà đội Tảo, một tay kình địch của y, đòi nợ năm chục bạc. Chẳng cần đổ máu, Chí Phèo lấy được món nợ. Cụ thưởng "cho Chí năm đồng, cấp cho Chí mảnh vườn cạnh bờ sông làm chỗ ở". Chí tự đắc, thấy mình "oai thêm bậc nữa", vênh mặt: "Anh hùng làng này cóc thằng nào bằng ta!". Chí trở thành "anh đầy tớ chân tay mới" đắc lực của bá Kiến, con quỷ dữ của làng Vũ Đại.

Lần thứ ba được nói đến, Chí Phèo đến gặp bá Kiến lúc Chí Phèo đã "bốn mươi hay ngoài bốn mươi". Bộ mặt của Chí lúc bấy giờ là "mặt của một con vật lạ" sẹo vằn dọc vằn ngang màu "vàng vàng... xạm màu gio". Sau 5 ngày đêm cùng với Thị Nở ân ái "đôi lứa xứng đôi", được ăn cháo hành, Chí Phèo muốn làm lại cuộc đời. Chí thèm lương thiện muốn làm hòa với mọi người. Bà cô Thị Nở không cho Thị Nở lấy Chí Phèo. Tức giận, Chí Phèo uống rượu thật say tìm đến nhà Thị Nở. Trên đường đi, hắn đã xông thẳng đến nhà bá Kiến. Không cần xin tiền, hắn dõng dạc nói với bá Kiến: "Tao muốn làm người lương thiện!". Nhưng "Ai cho tao lương thiện?... Tao không thể là người lương thiện nữa...". Và "chỉ có một cách là..." Chí Phèo văng dao tới chém túi bụi bá Kiến. Vừa chém vừa kêu làng thật to. Rồi Chí Phèo tự đâm vào cổ mình, tự sát. Lúc chết "mắt hắn trợn ngược, mồm hắn ngáp ngáp, muốn nói, nhưng không ra tiếng". Xác hắn nằm "giữa bao nhiêu là máu tươi".

Sau mỗi lần Chí Phèo đến gặp bá Kiến, hắn bị dụ dỗ, bị mua chuộc, bản tính hắn thay đổi, từ một nông dân, một tên đi tù về, trở thành con quỷ dữ làng Vũ Đại, Chí Phèo bị lưu manh hóa, bị bá Kiến xô đẩy vào vòng tội lỗi, đâm thuê chém mướn... Nam Cao đã miêu tả tính cách Chí Phèo phát triển theo con đường lưu manh hóa của hắn. Chí Phèo đã được xây dựng thành một nhân vật điển hình. Nếu truyện "Chí Phèo" được đánh giá là một tác phẩm xuất sắc trên cả hai mặt hiện thực và nhân đạo về đề tài nông dân thì những đoạn kể về chuyện Chí Phèo đến nhà bá Kiến là những đoạn cốt lõi tạo nên giá trị ấy.

Truyện ngắn "Chí Phèo" đã để lại nhiều ám ảnh trong lòng người đọc. Nó mãi mãi là lời kêu cứu, là tiếng chuông báo động hãy cứu lấy con người, hãy bảo vệ quyền sống lương thiện của người lao động. Chính quỷ dữ đã gây mầm quỷ dữ. Có diệt trừ tận gốc quỷ dữ thì người lương thiện mới được sống yên lành.

“Chí Phèo” là một trong những truyện ngắn xuất sắc của nhà văn Nam Cao viết về người nông dân trước Cách mạng. Có lẽ khi đọc truyện, người đọc sẽ không thể quên được chi tiết đắt giá, đó là ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến.

Nhân vật Chí Phèo và bá Kiến được đặt trong mối quan hệ đối lập. Chí Phèo vốn là một anh nông dân hiền lành, lương thiện. Nhưng bá Kiến - tên cường hào ác bá đại diện cho giai cấp thống trị đã đẩy Chí đi tù chỉ vì một chuyện ghen tuông vô cớ. Sau khi ở tù ra, nơi đầu tiên Chí tìm đến chính là nhà bá Kiến. Việc Chí Phèo tìm đến nhà bá Kiến ở đây là một điều tất yếu, Chí muốn trả thù cái kẻ đã đẩy cuộc đời mình vào con đường lưu manh, tha hóa. Màn trả thù của Chí diễn ra với những tiếng chửi rủa, rồi rạch mặt để ăn vạ. Tiếng chửi của Chí như một cái tát giáng thẳng vào mặt bá Kiến - chính tiếng chửi đó đã khiến nhiều người mừng thầm ra mặt. Những năm ở tù đã biến một anh nông dân hiền lành, chất phác trở thành một “con quỷ dữ” của làng Vũ Đại. Nhưng tiếng chửi của Chí Phèo lại chẳng có tác dụng, vì bá Kiến đi vắng.

Chí Phèo chỉ còn biết tiếp tục rạch mặt, ăn vạ và kêu than: “- Ối làng nước ơi! Cứu tôi với... Ối làng nước ôi! Bố con thằng bá Kiến nó đâm chết tôi! Thằng lý Cường nó đâm chết tôi rồi, làng nước ôi”. Tưởng chừng như mâu thuẫn được đẩy lên đến đỉnh điểm, thì bá Kiến trở về. Cụ bá đã thay đổi tình thế một cách nhanh chóng. Bá Kiến không chỉ khiến Chí quên đi cái ý định trả thù mà còn mua chuộc được Chí trở thành tay sai cho mình. Kể từ, Chí Phèo đã bước vào con đường tội ác không có lối ra. Chí đã chính thức bước từ quãng đời bi thương sang bi kịch, càng ngày càng dấn sâu vào tội ác.

Lần thứ hai đến nhà bá Kiến, Chí Phèo không còn mảy may suy nghĩ đến việc trả thù. Chí đến để đòi tiền uống rượu. Lần này, Chí rất lịch sự, điều đó thể hiện qua việc gọi “cụ”, xưng “con”. Chí đã trở thành tay sai thực sự cho bá Kiến, đánh mất đi nhân tính của mình. Chí thản nhiên nói với bá Kiến: - Bẩm cụ, từ ngày cụ bắt đi ở tù, con lại sinh ra thích đi ở tù, bẩm có thế, con có nói gian thì trời tru đất diệt, bẩm quả là đi tù sướng quá. Ði ở tù còn có cơm để mà ăn, bây giờ về làng về nước, một thước đất cắm dùi không có, chả làm gì nên ăn. Bẩm cụ, con lại đến kêu cụ, cụ lại cho con đi tù”. Một câu nói được thốt ra trong lúc say nhưng lại khiến người đọc phải suy ngẫm.

Cái nghịch lý “đi ở tù” mới có cơm mà ăn, tưởng chừng như vô lý nhưng lại đúng với cuộc đời Chí lúc này - một con người tứ cố vô thân, không nghề nghiệp không nơi ở. Chí Phèo lúc này đã đánh mất đi nhân tính, để rồi sẵn sàng làm tất cả để đạt được mục đích của mình. Con đường đến nhà bá Kiến dường như đã quá quen thuộc với Chí. Bởi chắc chắn, Chí Phèo không chỉ đến nhà bá Kiến để đòi tiền có một lần. Cũng như Chí Phèo không chỉ làm việc cho bá Kiến có một lần vậy. Đến lần thứ hai nay, Chí Phèo thực sự đã đánh mất đi phần “người” để rồi trở thành một “con quỷ” khát máu.

Nhưng ấn tượng nhất phải là lần thứ ba, cũng là lần cuối cùng Chí Phèo đến nhà bá Kiến. Trong cơn tức giận vì bị thị Nở từ chối, Chí muốn tìm đến nhà thị để giết chết thị và bà cô. Nhưng bước chân lại đưa hắn tìm đến với nhà bá Kiến. Mục đích của Chí lần này hoàn toàn khác với những lần trước đó: Chí đòi quyền làm người lương thiện: “Tuy vậy, cụ cũng móc sẵn năm hào. Thà móc sẵn để tống nó đi cho chóng. Nhưng móc rồi, cụ cũng phải quát một câu cho nhẹ người:

- Chí Phèo đấy hở ? Lè bè vừa thôi chứ, tôi không phải là cái kho.

Rồi ném bẹt năm hào xuống đất, cụ bảo hắn:

- Cầm lấy mà cút đi cho rảnh. Rồi làm mà ăn chứ cứ báo người ta mãi à?

Hắn trợn mắt chỉ tay vào mặt cụ:

- Tao không đến đây xin năm hào.

Thấy hắn toan làm dữ cụ đành dịu giọng:

- Thôi, cầm lấy vậy, tôi không còn hơn.

Hắn vênh cái mặt lên, rất kiêu ngạo:

- Tao đã bảo là tao không đòi tiền.

- Giỏi! Hôm nay mới thấy anh không đòi tiền. Thế anh cần gì?

Hắn dõng dạc:

- Tao muốn làm người lương thiện!”

Nhưng trớ trêu thay, Chí không còn có thể trở về làm người lương thiện nữa. Chí đã bị hủy hoại hoàn toàn về nhân hình cũng như nhân tính. Để rồi hắn thốt lên đầy đau đớn: “ Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt này?”. Hành động rút dao đâm chết bá Kiến rồi tự sát giống như một điều tất yếu. Bá Kiến chết là minh chứng cho câu nói: “Kẻ gieo gió ắt gặp bão”. Còn cái chết của Chí Phèo chính là một sự giải thoát cho số phận bế tắc của người nông dân trước cách mạng.

Như vậy, ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến với những ý nghĩa khác nhau. Truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Cao đã chứa đựng nhiều giá trị nhân văn sâu sắc.

Nam Cao là nhà văn hiện thực nổi tiếng của nền văn học Việt Nam. “Chí Phèo” - một truyện ngắn xuất sắc viết về người nông dân trước Cách mạng. Trong truyện, Nam Cao đã để Chí Phèo tìm đến nhà bá Kiến ba lần, mỗi lần lại có những ý nghĩa khác nhau.

Từ khi Chí Phèo còn là anh canh điền khoẻ mạnh làm thuê cho gia đình bá Kiến, là kẻ tôi tớ của bá Kiến. Chính bá Kiến cũng là người đẩy Chí đi tù. Đối với Chí Phèo thì con đường đến nhà bá Kiến đã quá đỗi thân quen với hắn. Lần này ngay sau khi từ tù ra, nơi hắn tin đến đầu tiên tất nhiên là nhà bá Kiến, kẻ đã ngấm ngầm đẩy hắn vào tù tội, nhơ bẩn, phó mặc hắn cho những tội ác thực dân và biến hắn thành kẻ lưu manh tha hoá. Sự tìm đến để trả thù là động cơ tất yếu của Chí Phèo. Hắn đem cuộc đời hắn đánh cuộc với số phận, thách thức với người đứng đầu làng Vũ Đại. Những năm tháng tù tội, bản chất lưu manh hận thù khiến hắn sắt đá và liều lĩnh. Màn trả thù của hắn diễn ra ở hai cảnh: chửi và rạch mặt ăn vạ.

Tiếng chửi của thằng Chí, tiếng chửi chua ngoa cứ quất thẳng vào mặt ông bá. Hắn cóc sợ đời khi đối chọi với người đứng đầu làng Vũ Đại. Hắn thù và men rượu đã cho hắn thêm cái gan liều lĩnh của ông Trời. Nhưng việc chửi ấy thành ra là không hiệu quả khi ông bá thì đi vắng mà chỉ có ba con chó dữ với một thằng say rượu. Đâm ra là hắn phải rạch mặt ăn vạ. Hắn tự hành hạ bản thân để đối phó với bá Kiến. Người đọc tưởng chừng như xung đột lên đến đỉnh điểm, cao trào thì sự xuất hiện và cái uy của bá Kiến làm màn kịch lắng xuống và xung đột, mâu thuẫn được giải quyết ổn thoả. Cụ bá đã xoay chuyển tình thế một cách nhanh chóng bằng cái đầu óc cáo già, khôn róc đời bằng tiếng cười, tiếng quát của mình. Sự xoay chuyển mâu thuẫn, xung đột ấy đã tạo cho cốt truyện sự bất ngờ, độc đáo và ly kỳ.

Nam Cao đã thể hiện cái nhìn tinh tế, sâu sắc của một nhà văn bậc thầy. Ông đưa mâu thuẫn lên đỉnh điểm rồi lại hạ nó xuống thành các mạch xung đột ngấm ngầm ngày càng gay gắt và mạnh mẽ hơn. Nam Cao đã để cho bá Kiến khoác lên mình Chí Phèo một cái danh hão của họ hàng để xung đột lắng xuống một cách êm đẹp, ổn thoả. Nhưng sự nhận họ nhận hàng ấy không giấu nổi cái lai lịch bất minh của Chí Phèo mà chỉ càng làm thêm nhơ nhuốc, đen tối. Chí Phèo với lần thứ nhất đến nhà bá Kiến trả thù nhưng kết quả hắn đạt được lại hoàn toàn trái ngược. Hắn được cái danh họ hàng với bá Kiến, được ông tiếp đón ân cần, được ông cho tiền uống rượu. Ấy là quá sức tưởng tượng với hắn. Những cái lợi trước mắt làm mờ mắt hắn, làm hắn không nhận ra kẻ thù trực tiếp của cuộc đời hắn mà ngoan ngoãn nghe theo lời bá Kiến, ra về trong niềm tự hào, kiêu hãnh.

Chí Phèo đến nhà bá Kiến lần thứ nhất và kết quả của nó là sự tất yếu khi Chí Phèo tìm đến nhà bá Kiến lần thứ hai. Lần này hắn đến với động cơ hoàn toàn khác. Đến để xin được đi ở tù. Cuộc sống làng Vũ Đại đối với hắn còn khắc nghiệt hơn những năm tháng hắn đi ở tù. “Đi ở tù còn có cơm mà ăn, bây giờ về làng về nước một thước cắm dùi không có, chả làm gì lên ăn”. Câu nói say khướt của Chí Phèo gợi trong lòng bạn đọc nhiều suy ngẫm. Nhìn cả về một xã hội thối nát bất công thì sự sống con người nhỏ nhoi mong manh. Nơi đây, nơi làng Vũ Đại xã hội phong kiến nửa thực dân thu nhỏ này thì cuộc sống của con người lương thiện bị bóp nghẹt. Họ bị dồn vào bước đường cùng, bước đường tha hóa. Cái nghịch lý “đi ở tù” của Chí Phèo tưởng chừng như vô lý nhưng lại rất xác thực với cuộc đời hắn.

Lần này Chí Phèo tìm lại đến bá Kiến với giọng điệu hoàn toàn khác. Lối xưng “con”, gọi “cụ” của hắn sao mà ngọt xớt vậy. Hắn đang dần tìm đến con đường tha hóa, dần thành tay sai cụ bá. Cụ bá bằng sự mưu mẹo, gian ngoan của bè lù thống trị đã nhanh chóng xoay mũi dao của Chí Phèo sang phe cánh đối lập. Đấy là khi cụ áp dụng cái cách trị người, cụ để chúng tự xử lẫn nhau, ở giữa mà hưởng lợi. Cụ bá đã thể hiện đầy đủ bản chất của bè lũ thống trị phong kiến nham hiểm, gian ngoa, độc ác, mưu mẹo. Thế mà Chí Phèo với bản chất ngu dốt của người nông dân không nhận ra thủ đoạn của lão cáo già mà răm rắp làm theo. Kết quả mà hắn thu được từ lần thứ hai này là sự chiến thắng đầy hoan hỉ trước đội Tảo, một phe cánh hùng mạnh có thế lực trong cái làng Vũ Đại này. Chí Phèo còn giương giương tự đắc “Anh hùng làng này cóc thằng nào bằng tao”, khi Chí Phèo hoan hỉ nhất cũng chính là lúc hắn rơi vào nơi sâu nhất của con đường tha hoá, con đường không lối thoát. Lần thứ hai Chí Phèo đến nhà bá Kiến đã hoàn thiện con đường tha hoá của hắn, đã biến hắn thành tay sai đắc lực của bá Kiến. Chí Phèo đã trao nốt phần cuộc đời tha hoá của mình vào tay con quỷ bá Kiến. Cuộc đời hắn thế là chấm dứt không lối thoát.

Lần thứ ba Chí Phèo đến nhà bá Kiến là bước ngoặt quan trọng đỉnh điểm cho ba bận Chí Phèo đến nhà bá Kiến. Lần này hắn tìm đến nhà bá Kiến là để nó cự tuyệt. Vẫn con đường quen thuộc ấy, những bước chân hắn sao vẫn tự lần mò tìm đến với bá Kiến trong sự thức tỉnh. Hắn đã nhận ra kẻ thù lớn nhất của cuộc đời mình là bá Kiến. Động cơ Chí Phèo đến nhà bá Kiến khác hoàn toàn so với hai lần trước. Lần này hắn đến để đòi hỏi lương thiện. Sự khát khao quyền sống lương thiện, bi kịch trong cự tuyệt quyền làm người đã dẫn lối cho hắn đến với bá Kiến. Rút dao xông vào, hận thù trong hắn đã bùng phát tiếp sức cho hắn xông thẳng vào kẻ thù ‘“Chỉ có một cách… biết không!… Chỉ còn một cách là… cái này! Biết không!…” Kết quả của lần ba này là cái chết của Chí Phèo và bá Kiến. Nam Cao dẫn xung đột đi từ cái mạch ngấm ngầm đến đỉnh điểm là hai cái chết. Đây là hai cái chết tất yếu. Cái chết của bá Kiến - cái ác phải đền tội, là ác giả ác báo. Cái chết của bá Kiến đánh dấu sức mạnh của người nông dân trong quá trình đấu tranh với giai cấp thống trị. Còn cái chết của Chí Phèo là sự chấm dứt chuỗi đời bi kịch, kết thúc số phận đau khổ bế tắc của người nông dân, đồng thời cái chết của Chí Phèo thể hiện niềm tin của Nam Cao vào con người. Sự chiến thắng tư tưởng nhân văn Nam Cao. Những tưởng người nông dân lệ thuộc vào giai cấp thống trị nhưng hai cái chết đã phủ định hoàn toàn.

Như vậy, ba lần đến nhà bá Kiến của Chí Phèo không chỉ là một chi tiết đơn giản. Mà qua đó, nhà văn còn muốn gửi gắm nhiều ý nghĩa sâu sắc.

Chí Phèo là một “tập đại thành” về người nông dân trước Cách mạng của Nam Cao. Trong Chí Phèo lần đầu tiên người ta thấy quyền sống, quyền hạnh phúc của con người được đề cao về giá trị như thế trước ngòi bút nhân đạo của Nam Cao. Chí Phèo là sự hình thành của những mối xung đột giai cấp, đặc biệt là giai cấp thống trị và bị trị, những mối xung đột xuyên suốt tác phẩm tạo thành mạch chảy chính trong nội dung. Chí Phèo với ba lần đến nhà bá Kiến là thể hiện tài nghệ bậc thầy của Nam Cao trong việc tổ chức các mối xung đột, là tấm lòng của Nam Cao với những người nông dân bị tha hoá, lưu manh hoá trong xã hội ấy - nhà văn của tình thương lớn.

Mối xung đột ấy tập trung thể hiện giữa hai tuyến nhân vật Chí Phèo - bá Kiến. Mối xung đột đi theo mạch ngầm, dai dẳng. Từ lâu rồi dường như mối quan hệ giữa Chí Phèo và bá Kiến là mối quan hệ phụ thuộc, gắn bó. Từ khi Chí Phèo còn là anh canh điền khoẻ mạnh làm thuê cho gia đình bá Kiến, là kẻ tôi tớ mang nguồn gốc họ hàng với bá Kiến. Sự khăng khít ấy là bước đệm cho Chí Phèo tìm đến nhà bá Kiến lần đầu, đối với Chí Phèo thì con đường đến nhà bá Kiến đã quá đỗi thân quen với hắn. Con đường mòn ấy đi vào trong trí nhớ hắn từ khi sinh ra cho đến khi trưởng thành như con đường của sự phụ thuộc.

Lần này ngay sau khi từ tù ra, nơi hắn tin đến đầu tiên tất nhiên là nhà bá Kiến, kẻ đã ngấm ngầm đẩy hắn vào tù tội, nhơ bẩn, phó mặc hắn cho những tội ác thực dân và biến hắn thành kẻ lưu manh tha hoá. Sự tìm đến để trả thù là động cơ tất yếu của Chí Phèo. Hắn đem cuộc đời hắn đánh cuộc với số phận, thách thức với người đứng đầu làng Vũ Đại. Những năm tháng tù tội, bản chất lưu manh hận thù khiến hắn sắt đá và liều lĩnh. Màn trả thù của hắn diễn ra ở hai cảnh: chửi và rạch mặt ăn vạ. Tiếng chửi của thằng Chí, tiếng chửi chua ngoa cứ quất thẳng vào mặt ông bá. Hắn cóc sợ đời khi đối chọi với người đứng đầu làng Vũ Đại. Hắn thù và men rượu đã cho hắn thêm cái gan liều lĩnh của ông Trời. Nhưng việc chửi ấy thành ra là không hiệu quả khi ông bá thì đi vắng mà chỉ có ba con chó dữ với một thằng say rượu. Đâm ra là hắn phải rạch mặt ăn vạ. Hắn tự hành hạ bản thân để đối phó với ông bá. Nghe thử mà xem những tiếng ăn vạ nghe đến xé ruột ầm ĩ làng xóm của hắn: “ối làng nước ôi. Cứu tôi với.:. Ôi làng nước ôi…! Bố con thằng Kiến nó đâm chết tôi!”. Người đọc tưởng chừng như xung đột lên đến đỉnh điểm, cao trào thì sự xuất hiện và cái uy của ông bá làm màn kịch lắng xuống và xung đột, mâu thuẫn được giải quyết ổn thoả. Ông bá đã xoay chuyển tình thế một cách nhanh chóng bằng cái đầu óc cáo già, khôn lóc đời bằng tiếng cười, tiếng quát của mình. Sự xoay chuyển mâu thuẫn, xung đột ấy đã tạo cho cốt truyện sự bất ngờ, độc đáo và ly kỳ.

Nam Cao đã thể hiện cái nhìn tinh tế, sâu sắc của một nhà văn bậc thầy. Ông đưa mâu thuẫn lên đỉnh điểm rồi lại hạ nó xuống thành các mạch xung đột ngấm ngầm ngày càng gay gắt và mạnh mẽ hơn. Nam Cao đã để cho bá Kiến khoác lên mình Chí Phèo một cái danh hão của họ hàng để xung đột lắng xuống một cách êm đẹp, ổn thoả. Nhưng sự nhận họ nhận hàng ấy không giấu nổi cái lai lịch bất minh của Chí Phèo mà chỉ càng làm thêm nhơ nhuốc, đen tối. Chí Phèo với lần thứ nhất đến nhà bá Kiến trả thù nhưng kết quả hắn đạt được lại hoàn toàn trái ngược. Hắn được cái danh họ hàng với ông bá, được ông tiếp đón ân cần, được ông cho tiền uống rượu. Ấy là quá sức tưởng tượng với hắn. Những cái lợi trước mắt làm mờ mắt hắn, làm hắn không nhận ra kẻ thù trực tiếp của cuộc đời hắn mà ngoan ngoãn nghe theo lời bá Kiến, ra về trong niềm tự hào, kiêu hãnh.

Chí Phèo đến nhà bá Kiến lần thứ nhất và kết quả của nó là sự tất yếu khi Chí Phèo tìm đến nhà bá Kiến lần thứ hai. Lần này hắn đến với động cơ hoàn toàn khác. Đến để xin được đi ở tù. Cuộc sống làng Vũ Đại đối với hắn còn khắc nghiệt hơn những năm tháng hắn đi ở tù. “Đi ở tù còn có cơm mà ăn, bây giờ về làng về nước một thước cắm dùi không có, chả làm gì lên ăn”. Câu nói say khướt của Chí Phèo gợi trong lòng bạn đọc nhiều suy ngẫm. Nhìn cả về một xã hội thối nát bất công thì sự sống con người nhỏ nhoi mong manh. Nơi đây, nơi làng Vũ Đại xã hội phong kiến nửa thực dân thu nhỏ này thì cuộc sống của con người lương thiện bị bóp nghẹt. Họ bị dồn vào bước đường cùng, bước đường tha hóa. Cái nghịch lý “đi ở tù” của Chí Phèo tưởng chừng như vô lý nhưng lại rất xác thực với cuộc đời hắn.

Lần này Chí Phèo tìm lại đến bá Kiến với giọng điệu hoàn toàn khác. Lối xưng con - cụ của hắn sao mà ngọt sớt vậy. Hắn đang dần tìm đến con đường tha hoá, dần thành tay sai cụ bá. Cụ bá bằng sự mưu mẹo, gian ngoan của bè lù thống trị đã nhanh chóng xoay mũi dao của Chí Phèo sang phe cánh đối lập. Đấy là khi cụ áp dụng cái cách trị người, cụ để chúng tự xử lẫn nhau, ở giữa mà hưởng lợi. Cụ bá đã thể hiện đầy đủ bản chất của bè lũ thống trị phong kiến nham hiểm, gian ngoa, độc ác, mưu mẹo. Thế mà Chí Phèo với bản chất ngu dốt của người nông dân không nhận ra thủ đoạn của lão cáo già mà răm rắp làm theo. Kết quả mà hắn thu được từ lần thứ hai này là sự chiến thắng đầy hoan hỉ trước đội Tảo, một phe cánh hùng mạnh có thế lực trong cái làng Vũ Đại này. Chí Phèo còn giương giương tự đắc “Anh hùng làng này cóc thằng nào bằng tao”, khi Chí Phèo hoan hỉ nhất cũng chính là lúc hắn rơi vào nơi sâu nhất của con đường tha hoá, con đường không lối thoát. Lần thứ hai Chí Phèo đến nhà bá Kiến đã hoàn thiện con đường tha hoá của hắn, đã biến hắn thành tay sai đắc lực của bá Kiến. Chí Phèo đã trao nốt phần cuộc đời tha hoá của mình vào tay con quỷ bá Kiến. Cuộc đời hắn thế là chấm dứt không lối thoát.

Lần thứ ba Chí Phèo đến nhà bá Kiến là bước ngoặt quan trọng đỉnh điểm cho ba bận Chí Phèo đến nhà bá Kiến. Lần này hắn tìm đến nhà bá Kiến là để nó cự tuyệt. Vẫn con đường quen thuộc ấy, những bước chân hắn sao vẫn tự lần mò tìm đến với bá Kiến trong sự thức tỉnh. Hắn đã nhận ra kẻ thù lớn nhất của cuộc đời mình là bá Kiến. Động cơ Chí Phèo đến nhà bá Kiến khác hoàn toàn so với hai lần trước. Lần này hắn đến để đòi hỏi lương thiện. Sự khát khao quyền sống lương thiện, bi kịch trong cự tuyệt quyền làm người đã dẫn lối cho hắn đến với bá Kiến. Rút dao xông vào, hận thù trong hắn đã bùng phát tiếp sức cho hắn xông thẳng vào kẻ thù ‘“Chỉ có một cách… biết không!… Chỉ còn một cách là… cái này! Biết không!…” Kết quả của lần ba này là cái chết của Chí Phèo và bá Kiến. Nam Cao dẫn xung đột đi từ cái mạch ngấm ngầm đến đỉnh điểm là hai cái chết.

Đây là hai cái chết tất yếu. Cái chết của bá Kiến - cái ác phải đền tội, ác giả ác báo. Cái chết của bá Kiến đánh dấu sức mạnh của người nông dân trong quá trình đấu tranh với giai cấp thống trị. Còn cái chết của Chí Phèo là sự chấm dứt chuỗi đời bi kịch, kết thúc số phận đau khổ bế tắc của người nông dân, đồng thời cái chết của Chí Phèo thể hiện niềm tin của Nam Cao vào con người. Sự chiến thắng tư tưởng nhân văn Nam Cao. Những tưởng người nông dân lệ thuộc vào giai cấp thống trị nhưng hai cái chết đã phủ định hoàn toàn.

Nam Cao bằng ngòi bút tổ chức xung đột bậc thầy đã thể hiện mối xung đột giữa giai cấp thống trị và bị trị theo một mạch ngầm dẫn đến đỉnh điểm. Nam Cao với ba lần Chí Phèo đến nhà bá Kiến đã thể hiện tài năng và tình cảm của nhà văn lớn.

Nổi bật lên trong tác phẩm Chí Phèo là hai nhân vật đối địch nhau: Bá Kiến và Chí Phèo. Đó là sự đối đầu giữa một bên là Bá Kiến, đại diện cho giai cấp thống trị của xã hội đương thời và một bên là Chí Phèo, tiêu biểu cho tầng lớp nông dân bị tha hóa về mặt nhân cách một bên là Bá Kiến. Cũng cần nói thêm sự tha hóa của Chí không phải là bẩm sinh mà nó được phát sinh trong quá trình vận động và phát triển của nhân vật giữa xã hội thối tha vô nhân đạo. Trước kia Chí cũng là một người lương thiện từng làm canh điền cho nhà cụ Bá, sau đó bị Bá Kiên đẩy vào vòng tù tội. Cuộc đời tù đày đã làm thay đổi hẳn con người hiền lành chất phác, Chí trở thành một kẻ liều lĩnh, một con quỷ của làng Vũ Đại, kẻ bị biến chất., bị tha hóa về mặt nhân cách. Và ôm ấp trong lòng một mối thu không gì xóa được, nếu thời điểm Chí ra tù làm mốc thì có thế nói Chí đã ba lần đi tìm gặp kẻ thù là Bá Kiến. Ba lần diễn ra trong ba hoàn cảnh, ba động cơ khắc nhau.

Lần thứ nhất, là lúc Chí vừa ở tù về "Hắn về hôm trước, hôm sau đõ thấy ngồi ở chợ uống rượu" và trong cơn say khướt, đã xách vỏ chai đến cổng nhà Bá Kiến gọi tên tục ra mà chửi. Đó là lối hành động của một kẻ say rượu mà đã có trong tiềm thức của Chí Phèo. Cộng thêm những năm tháng tù đày mối thù ấy càng được hun đúc, nuôi dưỡng ngày càng sâu sắc và đậm hơn. Bao năm ngồi tù Chí đã có dịp nghiền ngẫm cân nhắc trước khi đi đến quyết định đúng đắn. Cho nên, hơn bao giờ hết, vừa rời khói nhà tù là Chí đã sôi sục một ý thức trả thù. Sự căm thù kẻ gây ra tội lỗi và đẩy mình vào con đường đau khổ đã dẫn đường Chí đến nhà cụ Bá dù là đang trong cơn say khướt. Hành vi của Chí hoàn toàn liều lĩnh và mang tính bột phát.

Hơn nữa dù gì trong sâu xa bản chất của Chí cũng chỉ là một nông dân thật thà đến mức gần như ngây thơ cho nên sự thất bại của Chị trong lần đối đầu đầu tiên này là một chuyện rất hiển nhiên. Làm sao qua được kẻ khôn róc đời như Bá Kiến. Bá Kiến là kẻ tinh ma xảo quyệt, lắm mưu nhiều kế nên đối phó với Chí chẳng lấy gì là khó khăn. Chỉ thoáng nhìn qua là Bá Kiến đã hiểu được ý đồ của đối phương. Nên Chí mới thất bại ê chề, cay đổng trước những lời vuốt ve, ngon ngọt cộng thêm vài đồng đã làm lóa mắt Chí. Từ một vị trí là kẻ đi hỏi tội kẻ thù chỉ thoắt một cái ván cờ đã lật ngược: kẻ có tội lại ung dung như một kẻ ra ơn còn người hỏi tội lại thành tay sai phục dịch cho kè thù mà không hay biết.

Lần thứ hai cũng trong dáng điệu say mềm Chí ngật ngưỡng đến nhà Bá Kiến gặp hắn để xin được đi tù. Thật là một chuyện ngược đời. Thuở nay chưa thấy ai làm một chuyện phi lí đến mức vậy chắc chỉ có Chí Phèo. Tuy là nghịch li đây nhưng lại phản ánh đúng thực tại của Chí. Không có cơm ăn, áo mặc, một mảnh đất cắm dùi cũng không. Cảnh ngộ bi đát của Chí cũng phần nào phản ánh đúng hiện trạng xã hội lúc bấy giờ đó là những người lầm đường lạc lối, trót sa chân vào vũng bùn của tội lỗi thì không sao rút chân ra được. Chí bị tù đến khi được trả về cuộc sống đời thường thì lại không tìm được kế sinh nhai hay nói đúng hơn là không được tiếp nhận và vì thế lại tiếp tục bị đẩy vào bước đường cùng. Nghe Chí nói với Bá Kiến mà thấy xót xa trong dạ: "Bẩm quả đi tù sướng quá đi, ở tù có cơm ăn, bây giờ về làng về nước một thước cắm dùi không có...". Sự thật như thế ư? Nhà tù là chốn dung thân ư? Trên câu chữ thì ta không thể nghĩ khác được.

Nhưng nếu nghĩ sâu xa một chút ta mới thấy ngỡ ngàng và lương tâm chẳng được thanh thản. Nhà tù nuôi con người ư? Không, bảo nó nuôi dưỡng những con người bị tha hóa, những con quỷ như Chí Phèo thì đúng hơn. Nếu như ý nghĩa của nhà tù là để cảnh tỉnh, cải tạo con người, trả con người về với cuộc sống hoàn lương thì nhà tù ở đây lại thực hiện ngược lại. Nó biến những kẻ lương thiện trở thành một loại người lưu manh khốn nạn. Nhà văn Huy-gô rất đúng khi nói: "Khi chưa vào tù anh là một cành cây tươi, khi ra tù anh là một cây củi khô". Cũng như lần trước, Chí lại thất bại trước cái khôn róc đời của cụ Bá: bị gạt mà không hề nhận ra. Âm mưu của Bá Kiến mới thâm độc làm sao. "Dùng độc trị độc", dùng Chí Phèo để trị đội Tảo. Cả Chí và đội

Tất cả đều là kẻ thù của hắn, nên và chẳng có xảy ra xô xát, ai được, ai mất cụ đều có lợi, vừa thỏa mãn được ý định trả thù vừa không phải mang tiếng là kẻ báo thù nhỏ nhen, đê tiện. Lần thứ ba cũng là lần chót Chí đến gặp Bá Kiến. Cũng với dáng dấp của thằng say rượu nhưng lần này Chí mang trong lòng một tâm trạng, một ý định khác hẳn với những lần trước. Bởi vì Chí Phèo sau khi bị Thị Nở cự tuyệt tình cảm của mình đã hoàn toàn rơi vào tuyệt vọng. Trong thâm tâm Chí đang ôm ấp ý định làm lành, muốn quay về con đường hoàn lương sống cuộc đời lương thiện như bao người khác. Nhưng xã hội vô nhân đạo đã quay lưng trước sự ăn năn sám hối của một tội đồ, tình thương đã khép lại, xã hội đã rút đường trở về của Chí cũng như cự tuyệt quyền làm người của một con người.

Vĩnh viễn Chí không tìm thấy hạnh phúc ở cuộc đời này. Bản chất người vừa trỗi dậy lại bị đè bẹp không thương tiếc. Có thể nói đây là những giờ phút tỉnh táo nhất trong cả cuộc đời say sưa của Chí, những phút mà ý thức phản kháng trỗi dậy mãnh liệt nhất. Đi gần hết cuộc đời, cho đến lúc này Chí mới phát hiện mới nhận ra chân lí cuộc sống. Dù là muộn màng nhưng với Chí sự khám phá ấy quý giá biết bao và Chí quyết giữ chặt lấy nó không để nó tuột khỏi tầm tay dù lả phải trả một giá rất đắt. Chí như vừa thức dậy sau một giấc ngủ dài, một sự chuyển biến rất lớn đang diễn ra trong tâm hồn của Chí. Ấy là sự trỗi dậy của tính người, tính lương thiện. Chí đã nhận ra chân tướng của kẻ thù, kẻ ấy là Bá Kiến chứ không ai khác cho nên lẽ ra phải đến nhà Thị Nở thì tiềm thức sâu xa đã dẫn Chí đến nhà Bá Kiến.

Trong lần đối đầu sau cuối này, Chí hoàn toàn được lột xác, sự thay đổi đột ngột và nhanh chóng đến mức Bá Kiến không ngờ được. Chính vì không nắm bắt được đối phương, lại chủ quan khinh địch nên Bá Kiến thất bại một cách thảm hại. Hắn đã phải trả giá đắt cho hành vi tội lỗi của chính hắn. Với dáng dấp hiên ngang, ngạo mạn, Chí chỉ tay vào mặt Bá Kiên mà ra lời dõng dạc: "Tao muốn làm người lương thiện". Tư thế ấy ta chưa từng bắt gặp ở Chí. Trước đây hắn chỉ biết cúi đầu lễ phép, một điều bẩm cụ hai điều lạy cụ. Đó là sự chuyển biến và tự khẳng định mình của Chí. Ngôn ngữ của Chí càng lúc càng đậm màu triết lí: "Ai cho tao lương thiện? Tao không thể là người lương thiện". Lời cuối cùng được thốt lên với tất cả niềm cay đắng xót xa. Chí đã bị đẩy đên bước đường cùng. Không còn lối thoát, không còn cách lựa chọn nào khác chỉ còn chấm dứt cuộc đời của kẻ thù rồi sau đó tự chấm dứt cuộc đời mình. Màn bi kịch kết thúc đẫm máu và nước mắt.

Tác phẩm Chí Phèo đã để lại trong lòng người trăn trở, bao suy tư ray rứt. Truyện đã phác họa thành công bức tranh về đời sống ở nông thôn Việt Nam thời kì 1930-1945. Nó đã trình bày sự mâu thuẫn và xung đột gay gắt giữa bọn cường hào ác bá và những người nông dân nghèo hèn rách rưới bị đẩy vào con đường tội lỗi, mà tiêu biểu là Bá Kiến và Chí Phèo. Những mâu thuẫn nội tại ấy đã cho thấy sự xấu xa thối nát của xã hội đương thời. Hơn bao giờ hết bức tranh nông thôn Việt Nam hiện ra mới xơ xác tiêu điều làm sao. Nó đầy rẫy những hạng người hèn hạ, đốn mạt (Bá Kiến, đội Tảo, bà Ba..) cũng như những tệ nạn xã hội, rượu chè, cờ bạc, trộm cướp có thời cơ phát triển.

Một xã hội không chỉ có sự bần cùng hóa mà còn có cả sự lưu manh hóa, về điểm này tác giả đã gây dựng rất thành công chân dung của một người nông dân mới: Chí Phèo. Hình ảnh Chí trở thành một điển hình văn học, một kiểu mẫu của loại người bị tha hóa về mặt nhân cách, vừa sống động vừa độc đáo, mới mẻ. Cũng qua đó bật lên tấm lòng nhân đạo cao cả, một sự cảm thông, một thái độ tôn trọng sâu sắc đối với số phận của những kẻ thấp cổ bé họng. Bị xã hội chà đạp. ruồng rẫy, chối bỏ thậm chí tước bỏ cả quyền làm người của một con người. Những kẻ mà xã hội cho là cực kì xấu xa ấy, dưới con mắt yêu thương của tác giả vẫn còn một chút gì là tình người và sự phản kháng muốn chống lại xã hội, muốn bứt ra khỏi xã hội vô nhân đạo không có một chút tình thương người ấy. Toát lên từ tác phẩm là niềm khát khao hạnh phúc, khát khao quyền làm người và khát khao tình người.

Đặc biệt là tiếng kêu trước lúc giãy chết của Chí Phèo. Nó chứa đựng một tư tưởng vô cùng cao đẹp. Đó là tiếng kêu cứu của một con người, một số phận bị vùi dập: "Ai cho tao lương thiện? Tao muốn làm ngươi lương thiện". Tiếng kêu mới đau đớn và tha thiết làm sao. Nó cứ xoáy vào lòng người, nó làm ta phải băn khoăn ray rứt, nó kêu gọi, hay nói đúng hơn nó đặt ra một vấn đề có tính chất nan giải, một vấn đề chung không của riêng ai, ấy là: "Số phận con người". Nó kêu gọi tình người, kêu gọi sự quan tâm đến số phận của những kẻ bất hạnh. Kêu cứu vấn đề nhân phẩm con người đang trên đường hủy hoại. Nó đặt ra một nhiệm vụ nóng bỏng là hãy cứu lấy nhân phẩm, hãy bảo vệ quyền làm người của một con người, kêu gọi thực hiện chân lý: "Người với người sống để yêu nhau''.

Tác phẩm đã gián tiếp tố cáo xã hội nhớp nhúa bẩn thỉu không có tính người. Xã hội ấy là nơi sản sinh và nuôi dưỡng những người như Chí Phèo. Con người sống trong xã hội ấy khác nào sống trong vòng cùng quẫn bế tắc. Chí Phèo này chết đi thì có Chí Phèo khác ra đời thay thế. Chi tiết cuối cùng của tác phẩm miêu tả Thị Nở (sau khi Chí Phèo chết), thoáng thấy hiện ra một cải lò gạch bỏ không, vắng người qua lại... Phải chăng tác giả kín đáo báo hiệu mộ; Chí Phèo con sắp ra đời.

Có người cho rằng đó là kết thúc bi quan. Tại sao lại không nghĩ rằng Nam Cao đang kêu gọi chúng ta hãy cứu lấy những đứa con Chí Phèo, hãy đập nát những lò gạch cũ để cho con người sống với nhau trong sáng hơn, cao đẹp hơn?