Tết Nguyên đán (hay thường được gọi là Tết Âm lịch, Tết Cổ truyền) là dịp lễ quan trọng nhất trong một năm của người Việt Nam và một số các dân tộc sử dụng lịch mặt trăng (âm lịch). Theo các nhà nghiên cứu dân tộc học, từ "Tết" được xuất phát từ chữ Hán và được đọc theo âm Hán Việt là "Tiết" (nghĩa là đốt tre đốt trúc, mở rộng nghĩa là một phiến đoạn thời gian trong năm).

Trong một năm có nhiều ngày, nhiều dịp Tết và trong những dịp Tết đó thì Tết Nguyên đán là quan trọng nhất. Trong đó, "Nguyên" có nghĩa là sự khởi đầu hay sơ khai và "đán" là buổi sáng sớm. Nguyên đán có nghĩa là ngày đầu tiên/buổi sáng đầu tiên trong một năm. Ngoài ra, nhiều người cũng lí giải từ "nguyên" còn thể hiện cho sự đầy đủ, tròn trịa, trọn vẹn và cũng vì thế, Tết Nguyên đán còn có một ý nghĩa khác biểu trưng cho ước muốn cuộc sống luôn được ấm no, đầy đủ của người dân.

“Lì xì” đầu năm là một phong tục truyền thống, một nét đẹp văn hóa của người phương Đông với mong muốn mang lại nhiều may mắn cho mọi người trong năm mới. Tục “lì xì” là một phần đậm đà của phong vị Tết Việt Nam, đặc biệt đối với trẻ con, khiến trẻ nhớ tới Tết như một thời điểm mở đầu năm mới. Tục lì xì có khá nhiều nguồn gốc khác nhau. Nhưng ở Việt Nam, tục lì xì làm tăng thêm nét đẹp Tết Việt, đặc biệt đối với trẻ con, chúng háo hức, chờ đợi đến ngày Tết không chỉ vì là khởi đầu năm mới may mắn, hạnh phúc mà còn mong chờ được ông bà, bố mẹ, anh chị lì xì đầu năm. Có rất nhiều câu truyện truyền miệng trong đó tương truyền rằng, có một con yêu quái chuyên xuất hiện vào đêm Giao Thừa, thích xoa đầu trẻ con đang ngủ ngon giấc làm chúng bị sốt cao hoặc trở nên ngớ ngẩn. Vì thế những gia đình có trẻ nhỏ phải thức cả đêm để canh không cho yêu quái làm hại con mình. Và màu đỏ chính là màu giúp những con yêu quái tránh xa những đứa nhỏ.

Vì thế nhiều người cho rằng những bao lì xì đỏ sẽ mang lại may mắn và những điều tốt lành cho năm mới. Bao lì xì thường là màu đỏ hoặc vàng vì nó tượng trưng cho sức sống, hạnh phúc và may mắn.

Mỗi khi tết đến xuân về, hoa đào được coi như 'sứ giả' của mùa xuân phương Bắc với sắc hồng rực rỡ len lỏi khắp các con phố lớn cho tới những ngõ nhỏ miền thôn quê. Ở miền Bắc, hoa đào là loại cây không thể thiếu trong mỗi gia đình, và đặc biệt hoa đào còn xuất hiện trên bàn thờ tổ tiên.

Tích xưa kể rằng, ở phía Đông núi Độ Sóc có một cây hoa đào mọc đã lâu đời. Cành lá đào to lớn khác thường, bóng cây che phủ cả một vùng rộng... có 2 vị thần tên là Trà và Uất Lũy trú ngụ ở trên cây hoa đào khổng lồ này. Các vị diệt trừ ma quái, giúp cho người dân trong vùng có được cuộc sống yên bình, hạnh phúc. Khiếp sợ trước quyền năng to lớn của 2 vị thần, lũ yêu ma cũng sợ luôn cả cây đào. Chỉ cần trông thấy cành hoa đào là chúng đã sợ hãi bỏ chạy.

Tuy nhiên, đến ngày cuối năm, cũng như các thần khác, 2 thần Trà và Uất Lũy phải lên thiên đình chầu Ngọc Hoàng. Chính vì thế, lũ yêu tinh được dịp hoành hành, tác oai tác quái. Để ma quỷ khỏi quấy phá, dân chúng đã nghĩ ra một cách là đi bẻ cành hoa đào về cắm trong lọ. Nếu ai không bẻ được cành đào thì lấy giấy hồng điều vẽ hình 2 vị thần linh dán ở cột trước nhà để xua đuổi ma quỷ. Từ đó, hàng năm, cứ mỗi dịp Tết đến, mọi nhà đều cố gắng đi bẻ cành hoa đào về cắm trong nhà để trừ ma quỷ. Tuy nhiên về sau, người ta quên mất ý nghĩa thần bí của tục lệ này vì không còn tin vào ma quỷ, thần linh như tổ tiên ngày xưa.

Ngoài ra, cây đào được xem là loài cây trị bách quỷ nên khi đón năm mới ai cũng muốn để một cây đào trước cửa nhà. Không chỉ vậy, hoa đào tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở, rực rỡ và phát triển mạnh mẽ. Năm mới từ các tổ chức cơ quan đến nhà riêng, ai cũng sắm đào với mong muốn an khang thịnh vượng, làm ăn thuận lợi, phát tài, gia đình vui vẻ. Hoa đào đem đến nguồn sinh khí mới, mọi người trong gia đình dồi dào sức khỏe, vạn sự như ý và gieo vào lòng người niềm tin, hi vọng về những điều tốt đẹp trong tương lai.

Cúng giao thừa là nét văn hóa không thể thiếu đối với người Việt. Đây được xem là thời khắc chuyển giao giữa các vị thần cai quản năm cũ bàn giao nhiệm vụ cho vị thần năm mới.

Người Việt tin rằng, mỗi năm có các vị thần Hành binh, Hành khiển, Phán quan cai quản hạ giới khác nhau. Cứ hết một năm, vị Hành khiển cũ đã cai quản hạ giới trong năm cũ sẽ bàn giao công việc cho vị Hành khiển mới đi xuống cai quản hạ giới trong năm mới. Cúng giao thừa trong dân gian cũng đươc coi như là buổi tiệc để “tống cựu nghinh tân”, tiễn đưa những vị thần năm cũ và nghinh đón những vị thần mới. Xin các vị thần linh phù hộ cho gia đình một năm mới bình an, hạnh phúc. Chính vì thế, mọi gia đình đều phải chuẩn bị một mâm cỗ để bày tỏ lòng biết ơn đối với vị thần đã đem lại sự ấm no, hạnh phúc trong một năm qua cũng như chào đón vị thần mới.

Theo truyền thống của người Việt Nam, Tết Nguyên đán luôn là dịp đoàn tụ gia đình, sum vầy con cháu và đón chào một năm mới bình an. Lễ Tết là hoạt động tín ngưỡng có truyền thống lâu đời, phản ánh tinh thần đạo hiếu, coi trọng lễ nghĩa, thành kính với tổ tiên của người Việt. Theo quan niệm dân gian, Tết chính là những ngày đầu tiên của năm và là sự khởi đầu cho một năm mới nên mọi việc ai cũng mong muốn phải suôn sẻ để cả năm sung túc. Vì điều đó, người Việt thường ưa chuộng màu sắc mang lại sự may mắn cho bản thân và gia đình thông qua trang phục. Đây là điều rất thú vị bởi người xưa quan niệm rằng màu đỏ gắn liền với sự thịnh vượng và may mắn, đặc biệt có thể trừ tà.

Có thể nói, việc mặc trang phục lót màu đỏ là điều mà mọi người phải làm vào năm mới để tránh khỏi những điều xui xẻo trong năm cũ, đem lại những điều may mắn nhất cho họ. Do vậy, hầu hết ai cũng lựa chọn sắc màu rực rỡ như mùa xuân, mà tránh mặc những bộ trang phục như màu đen trắng. Bởi những màu như đen, trắng lại trái ngược màu đỏ, thay vì đem lại may mắn mà mang về những điều xui xẻo.

Vào ngày Tết, lúc nào trong mâm cơm cũng đầy đủ thức ăn, dù nhà có khó khăn đến mấy thì ngày Tết cũng không thể xuề xòa được. Song song đó là những loại bánh ngọt, mứt tết càng trở nên đặc biệt quan trọng trên mỗi mâm trà đón khách ở các gia đình người Việt.

Vào dịp tết, hầu hết các gia đình đều chuẩn bị bánh ngọt loại ngon, và đầy ắp bên cạnh đó còn có những loại hạt như hạt bí, hướng dương bởi gười Việt Nam có phong tục đi chúc tết đầu năm. Ai cũng muốn dành trọn những ngày nghỉ lễ để đến bên người thân, hỏi thăm và gửi nhau những lời chúc may mắn, tài lộc mang nhiều hi vọng của năm mới. Do vậy, nhà nào cũng mong một mâm cỗ trà với bánh kẹo và mọi thứ được chuẩn bị chỉn chu đón khách. Bên cạnh đó, bánh kẹo trong những ngày Tết theo quan niệm của ông cha ta từ xa xưa giúp tạo nên sự ngọt ngào, mặn mà cho năm mới.

Ở Việt Nam, tục kiêng quét nhà ngày Tết lại được bắt nguồn từ câu chuyện về “Sự tích cái chổi”. Câu chuyện là thế này, ngày xưa trên trời có một người đàn bà nấu ăn cực khéo được Ngọc Hoàng cho làm người nấu ăn ở Thiên Trù. Nhưng vì bà yêu một lão chăn ngựa, thường hay lén đem rượu thịt cho lão. Trên thiên đình có một nguyên tắc là cấm người hầu động vào thức ăn của Ngọc Hoàng. Thế rồi có một hôm Ngọc Hoàng mở tiệc đãi quần thần, theo thói quen, bà lại đem lão chăn ngựa vào giấu ở phía góc chạn. Thế rồi, vì ngửi thấy mùi thơm của thức ăn, lão chăn ngựa không kiềm chế được mà đã đụng vào các món trên đó. Sau khi bị phát hiện, người đàn bà nhận tội, Ngọc Hoàng đã đày xuống trần gian, hóa thành cái chổi để làm việc không ngừng nghỉ rồi phải tìm thức ăn trong đống rác rưởi dơ bẩn. Lâu lâu sau đó, thấy phạm nhân bày tỏ là phải làm việc không nghỉ ngơi ngày qua ngày nên Ngọc Hoàng ân xá cho nghỉ 3 ngày Tết Nguyên Đán. Từ đó mà người Việt Nam mình cũng có phong tục kiêng quét nhà ngày Tết.

Do vậy, vào ngày tết, người Việt thường kiêng quét nhà, đổ rác. Đây là một trong những tục lệ đã được lưu truyền lâu đời cho đến ngày nay. Trong 3 ngày Tết nếu quét hay đổ rác giống như quét, vứt hết đi tiền tài, may mắn và vận đỏ trong năm mới. Vì thế mà trong ngày 30 Tết, dù cho có bận rộn đến đâu đi nữa mọi người cũng sẽ cố gắng dọn dẹp, quét nhà cửa trước giao thừa để tránh 3 ngày Tết phải quét nhà cửa.

Việc quét nhà đổ giác sẽ làm cho những điều may mắn biến mất hoặc hao hụt đi khiến cho cả năm gia đình sẽ rơi vào tình trạng túng thiếu, nghèo khổ. Thay vì quét vứt đi thì bạn có thể dấp lại một góc nhà và không được hót đi vất vào thùng rác. Như thế của cải, may mắn không bị mất đi mà sẽ được gom lại vào một nơi trong nhà.

Mua muối cầu may cũng là một trong những điều thú vị về Tết Nguyên Đán mà có thể bạn chưa biết. Thông thường, phong tục này phổ biến ở miền Bắc hơn, vào dịp Tết giá muối ở miền Bắc tăng nhẹ.

Người dân quan niệm rằng "đầu năm mua muối cuối năm mua vôi". Như vậy, muối tượng trưng cho sự mặn mà thể hiện sự yêu thương và gắn kết giữa các thành viên trong gia đình với nhau. Vào dịp Tết, đặc biệt thời khắc chuyển giao giữa năm cũ, năm mới, rất nhiều người chọn đi đền chùa vào lúc này để cầu bình an, cầu sức khỏe cho gia đình. Do vậy, họ cũng sẽ mua và mang về những gói muối nhỏ xinh để đem về sự may mắn cho gia đình.

Theo quan niệm của người Việt, ngay sau thời khắc giao thừa, bất cứ người nào bước từ ngoài vào nhà đầu tiên với lời chúc năm mới được coi là đã xông đất cho gia chủ.

Người này nếu có tuổi hợp tuổi với gia chủ sẽ đem lại nhiều may mắn, suôn sẻ cho cả gia đình trong năm tới. Vậy nên, người đến xông nhà cũng vì thế mà quan trọng. Do vậy, người VIệt rất chú trọng người xông nhà.. Họ thường mời những người hợp tuổi với gia chủ theo từng năm. Để đón nhận nhiều niềm vui, hạnh phúc và tài lộc trong năm mới.

Những ngày tết, là khoảng thời gian linh thiêng của đất trời. Bởi đây chính là những ngày đầu tiên của năm mới. Hầu hết mọi người làm gì cũng rất chú trọng vào thời điểm này. Người Việt thường có câu "có thờ có thiêng có kiêng có lành" do vậy, vào những ngày Tết mọi người thường cố giữ hòa khí, không tranh cãi, gắt gỏng dù có khó chịu đến thế nào. Người lớn tránh quát mắng, trẻ con không khóc lóc để giữ cho hòa khí một năm luôn vui vẻ, hòa thuận.

Ngày đầu năm đều tránh cho vay, đi vay, đòi nợ hay trả nợ. Vì theo quan niệm, nếu đi vay thì cả năm sẽ túng thiếu cùng quẫn còn cho vay thì tiền bạc phân tán, không được may mắn, phát đạt.

Tục gói chưng ngày Tết đã trở thành nét văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam, được lưu truyền từ xa xưa đến tận ngày nay, thể hiện nét đẹp của nền văn hóa lúa nước. Mỗi khi Tết đến Xuân về, người người, nhà nhà lại gói bánh chưng ăn Tết, dâng bánh lên bàn thờ tổ tiên.

Theo truyền thuyết “Bánh chưng, bánh giầy”, vào đời Hùng Vương thứ 6, nhân dịp giỗ tổ, vua Hùng triệu tập các quan Lang (các con của nhà vua) đến và truyền rằng: vị quan Lang nào tìm được món lễ vật dâng lên tổ tiên hợp ý với nhà vua sẽ được nhà vua nhường ngôi.

Người con trai thứ 18 tên là Lang Liêu là người nghèo khó nhất trong số các vị quan Lang nhưng tính tình hiền hậu, lối sống đạo hạnh, hiếu thảo với cha mẹ. Không thể tìm những sản vật quý hiếm về dâng vua cha, chàng đã dùng những nông sản thường ngày gồm gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn và lá dong để làm ra hai loại bánh chưng và bánh dầy tượng trưng cho trời và đất làm lễ vật dâng vua.

Lễ vật của Lang Liêu rất hợp ý vua Hùng và vua Hùng đã truyền ngôi cho Lang Liêu. Từ đó, bánh chưng, bánh giầy trở thành lễ vật linh thiêng trong nghi thức thờ cúng tổ tiên, thể hiện tấm lòng uống nước nhớ nguồn đối với ông cha, là món ăn không thể thiếu của người dân Việt Nam những ngày Tết.

Tết Nguyên đán được tính theo Âm lịch nên sẽ muộn hơn Tết Dương lịch. Do quy luật 3 năm nhuận một tháng của âm lịch nên ngày Mùng 1 của Tết Nguyên đán luôn luôn sau ngày 21/1 Dương lịch và trước ngày 19/2 Dương lịch.

Ý nghĩa các ngày trong Tết nguyên đán:

• Mồng Một Tết cha – Mồng Hai Tết mẹ: Trong 2 ngày này, người Việt bày cỗ cúng Tân niên, vui vầy sum họp, trao cho nhau những lời chúc để bày tỏ lòng hiếu thảo, tình thương yêu, với mong ước một năm mới an vui, may mắn và hạnh phúc cho cả gia đình. Ngày mồng Một các gia đình sẽ về bên nội để chúc thọ ông bà, cha mẹ và thắp hương cúng bái tổ tiên để tỏ lòng thành kính. Đến ngày mồng Hai, các gia đình sẽ sang chúc Tết bên nhà ngoại với những nghi thức trang trọng, đầm ấm và thân tình như ngày mồng Một.
• Mồng Ba Tết thầy: Mồng Ba tháng Giêng là dịp để các học trò đến chúc Tết thầy cô giáo.

Ngoài ra, trong 3 ngày Tết, người dân Việt Nam thường có văn tập tục đi thăm viếng và chúc Tết gia đình, họ hàng, bạn bè, làng xóm để hỏi thăm những điều đã làm được trong năm cũ và chúc nhau một năm mới tốt lành, may mắn, phát tài phát lộc.