Đoàn Thị ĐIểm (1705-1748)

Đoàn Thị Điểm, người làng Giai Phạm, huyện Vân Giang, trấn Kinh Bắc (nay thuộc thôn Giai Phạm, xã Giai Phạm, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên). Bà là tác giả tập Truyền kỳ tân phả mà Phan Huy Chú hết lời khen là " Lời văn hoa lệ bóng bẩy". Nhưng nhớ đến bà chúng ta nhớ ngay đến bản dịch "Chinh phụ ngâm", một áng văn tuyệt tác còn lưu truyền mãi với hậu thế mai sau.
Đoàn Thị Điểm là con gái của Lê Doãn Nghi. Lê Doãn Nghi theo đòi nghiên bút từ nhỏ. Ngoài hai mươi tuổi ông đỗ Hương cống, ra Thăng Long thi Hội mấy khoa mà không đỗ, bèn ở lại chốn kinh kỳ dạy học để mài dùi kinh sử. Một đêm, ông nằm mơ thấy thần nhân hiện lên báo phải đổi họ mới đỗ đại khoa được nên đổi thành họ Đoàn.
Đoàn Thị Điểm rất thông minh, đặc biệt là về mặt ứng đáp. Năm mười sáu tuổi, Đoàn Thị Điểm đã nổi danh là người có sắc đẹp, lời nói văn hoa, cử chỉ tao nhã. Hầu như trong kinh, ngoài trấn đều có người biết danh cô gái tài hoa họ Đoàn. Đây cũng là thời kỳ cô Điểm đến ở nhà cha nuôi là Thượng thư Lê Anh Tuấn tại phường Bích Câu, Thăng Long. Tại đây, cô Điểm được quen biết nhiều người có danh vọng, học vấn và cũng vì vậy mà tiếng tăm về tài ứng đối văn chương, về hoa tay khéo léo của tài nữ họ Đoàn được truyền lan rộng trong giới văn nhân.
Lê Anh Tuấn hết lời khen ngợi, ngỏ ý muốn tiến bà vào cung chúa Trịnh, những mong gây dựng cho con gái nuôi mà cũng tạo thêm cho mình một thế nương tựa vững chắc. Nhưng Đoàn Thị Điểm đã từ chối vì không muốn sống trong cảnh "cá chậu, chim lồng".
Bà cùng với anh trai Doãn Luân dời nhà tới chỗ người cha đang dạy học ở làng Lạc Viên, huyện Yên Dương, tỉnh Kiến An để tránh trước những chuyện không hay có thể xảy ra vì việc từ hôn ấy.
Năm hai mươi lăm tuổi, cha mất, Đoàn Thị Điểm cùng với gia đình anh rời về Vô Ngại.
Khoảng những năm 1739, là cuối đời chúa Trịnh Giang cầm quyền, chúa hoang dâm không lo việc triều chính, để hung thần chuyên quyền, giết đại thần, bóc lột dân nghèo, khắp nơi giặc giã nổi lên. Những nơi mà Đoàn Thị Điểm ở đều bị tàn phá. Vốn giỏi nhâm độn, bèn gieo quẻ bói, thấy rằng làng Vô Ngại sắp thành chiến địa, liền đưa mẹ và gia đình anh sang sông Nhị ở nhà một người học trò tại xã Chương Dương.
Lúc này, Đoàn Thị Điểm khoảng ba mươi lăm tuổi, làm nghề thuốc cũng đủ nuôi sống gia đình, song bà vẫn thường bảo:
- Con gái đời xưa, không hiếm những kẻ có tài học nhưng chưa từng thấy có người nào dạy học trò đỗ đạt.
Đoàn Thị Điểm muốn vượt người xưa mới mở trường dạy học. Học trò theo học rất đông. Sau này, có học trò của bà tên là Đào Duy Doãn, sinh năm 1729, quê ở xã Chương Dương, đậu tiến sĩ năm 1763.
Đoàn Thị Điểm khi nhỏ ở với cha, lớn lên thì ở cùng gia đình anh. Tuy nhan sắc mặn mòi, tài cao, học rộng song bà không thiết tha gì tới việc lấy chồng. Khi anh trai chẳng may mất sớm, bà thay anh gánh vác việc gia đình, chăm mẹ, giúp chị dâu nuôi dạy các cháu.
Có rất nhiều người quyền cao, chức trọng đến hỏi bà làm vợ nhưng bà đều từ chối. Một hôm, bà đang giảng bài, bỗng thấy một người từ ngoài tiến vào, theo sau có vài ba đầy tớ mang một quả tráp sơn son, thếp vàng, trong đựng một lá thư dán kín. Bà xem thư, thì ra đó là thư của quan Thị lang, người làng Phú Xá, tên là Nguyễn Kiều, gửi tới cầu hôn.
Nguyễn Kiều từ lâu đã nghe danh Đoàn Thị Điểm, rất mến phục, nên bị bà từ chối vẫn cố gắng cầu cho bằng được. Ông liên tục gửi thư cho bà, lời lẽ tha thiết, yêu thương. Cuối cùng, một phần vì gia đình, bạn bè khuyên nhủ. một phần cũng thấy Nguyễn Kiều là người tài hoa lại rất chân tình nên bà nhận lời. Nhưng về nhà chồng chưa đầy tháng, Nguyễn Kiều đã phải lên đường đi Bắc sứ. Đoàn Thị Điểm ở nhà coi sóc gia đình, xem con chồng như con đẻ, hết lòng dạy dỗ, thương yêu.
Nguyễn Kiều đi sứ ba năm mới về, có lẽ trong thời gian này bà đã dịch Chinh phụ ngâm. Năm 1745, Nguyễn Kiều về nước, bấy giờ hai vợ chồng mới sớm tối bên nhau.
Ngày 11 tháng 9 năm 1748, bà mất vì cảm lạnh khi hai vợ chồng bà đang trên đường vào coi trấn Nghệ An.