Bài văn phân tích cái tôi trữ tình trong bài thơ "Vội vàng" số 4

Văn học Việt Nam luôn gắn liền với những chuyển biến của thời đại. Trong giai đoạn giao thời, 15 năm ngắn ngủi nhưng văn học Việt Nam đã có những bước vượt bậc. Quan trọng nhất là sự thay đổi về quan niệm sáng tác. Nếu trước kia, trong văn học trung đại Việt Nam, cái tôi là một phạm trù không được nhắc đến bởi tinh thần thời đại ấy là “phi ngã” – cái tôi hòa cùng cái ta chung của thời đại.

Đến phong trào Thơ mới, cái tôi cá nhân được chú ý và phát triển mạnh mẽ. Như nhà phê bình văn học Hoài Thanh đã từng nhận xét “Đời chúng ta nằm trong vòng chữ tôi. Mất bề rộng ta đi tìm bề sâu. Nhưng càng đi sâu càng lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cuồng với Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, ta đắm say cùng Xuân Diệu. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngơ ngẩn buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận”.

Mỗi nhà thơ mang đến một phong cách riêng, một cái tôi riêng, đem lại sự phong phú cho bầu trời văn học Việt Nam. Và Xuân Diệu “nhà thơ mới nhất trong những nhà thơ mới” đã mang một luồng gió mới đến văn học Việt Nam – một cái tôi mãnh liệt táo bạo đầy mê say. Trong đó, cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng mang một phong cách rất khác biệt. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng trước hết là một cái tôi táo bạo, mãnh liệt. Điều ấy được thể hiện qua ước muốn táo bạo và có phần vô lý trong bốn dòng thơ ngũ ngôn.

“Tôi muốn tắt nắng đi

Cho màu đừng nhạt mất

Tôi muốn buộc gió lại

Cho hương đừng bay đi”

Trong lúc ta phiêu bạt chốn bồng lai cùng Tản Đà, chìm đắm trong thế giới trăng đầy mộng tưởng cùng Hàn Mặc Tử thì Xuân Diệu lại là người đã “đốt cảnh bồng lai và xua ai nấy về hạ giới”. Chính tình yêu trần thế đã níu kéo ông với cuộc đời thay vì lựa chọn thoát tục xa rời cuộc sống như những nhà thơ khác.

Phân tích cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng, ta nhận thấy với cuộc đời, ông có một khát khao cháy bỏng mãnh liệt. Điệp ngữ “tôi muốn” kết hợp hài hòa cùng thể thơ ngũ ngôn tạo ra một tiết tấu nhanh mạnh, dứt khoát đã góp phần thể hiện khát khao thiết tha, mãnh liệt của thi sĩ. Nhịp thơ nhanh như tô đậm hơn mức độ mãnh liệt, nồng nàn của ước vọng trong tâm hồn thi sĩ.

Đó là ước muốn “tắt nắng”, “buộc gió” tưởng chừng vô lý ấy nhưng lại chứa chan một tinh thần khát khao mãnh liệt. Một ước muốn táo bạo bởi đó là ước muốn can dự vào quy luật của tạo hóa để bất tử hóa cái đẹp. Bởi cái đẹp ngàn đời vốn mỏng manh trước dòng chảy vô tình của thời gian.

Phân tích cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng, người đọc cũng nhận ra khát khao táo bạo nhưng không phải ngông cuồng, cũng không phải một phút bồng bột mong muốn thách thức tự nhiên. Bởi ông muốn “tắt nắng”, “buộc gió” là để “màu đừng nhạt mất”, để “hương đừng bay đi”. Bởi nắng sẽ làm phai màu cuộc sống, gió sẽ làm nhạt đi hương vị cuộc đời. Vì thế, Xuân Diệu như muốn níu giữ thời gian để mọi vật vẫn mãi giữ được sự xuân sắc của mình dù đó là điều không thể. Có thể nói, đây chính là một khát khao, một tình yêu cuộc sống say đắm của nhà thơ.

Chính vì tình yêu cuộc sống mãnh liệt nên ông nhìn thấy vẻ đẹp tươi vui đầy sức sống của thiên nhiên nơi trần thế. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng là một cái tôi trữ tình đầy tích cực:

“Của ong bướm này đây tuần tháng mật

Này đây hoa của đồng nội xanh rì

Này đây lá của cành tơ phơ phất

Của yến anh này đây khúc tình si.

Và này đây ánh sáng chớp hàng mi

Mỗi sáng sớm, thần vui hằng gõ cửa

Tháng giêng ngon như một cặp môi gần”

Mùa xuân thường xuất hiện trong thơ ca. Bởi nó là mùa của vạn vật sinh sôi. Và cũng là mùa đẹp nhất trong năm, thường gợi liên tưởng đến tình yêu và tuổi trẻ. Thiên nhiên không còn mang vẻ đẹp tượng trưng ước lệ như văn học trung đại như:

“Ngày xuân con én đưa thoi

Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi

Cỏ non xanh tận chân trời

Cành lê trắng điểm một vài bông hoa”

(Truyện Kiều – Nguyễn Du)

Cũng không phải là những hình ảnh bi thương như xuân trong thơ Chế Lan Viên

“Ai đâu trở lại mùa thu trước

Nhặt lấy cho tôi những lá vàng?

Với của hoa tươi, muôn cánh rã

Về đây, đem chắn nẻo xuân sang!”

(Xuân – Chế Lan Viên)

Mà đó là một thiên nhiên bình dị tràn đầy hơi thở tươi mới của cuộc sống. Những hình ảnh vừa quen thuộc lại vừa lạ lẫm của “ong bướm”, “tuần tháng mật”, “hoa”, “đồng nội xanh rì”, “cành tơ phơ phất”, “yến anh”. Bởi lẽ nó đã được thổi hồn của cuộc sống. Xuân Diệu đã vẽ nên bức tranh xuân bằng cả trái tim của một cái tôi rạo rực thiết tha yêu đời. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng đã khiến cho tất cả đều tươi tắn, đều có đôi có cặp quấn quýt bên nhau.

Điệp ngữ “này đây” kết hợp với phép liệt kê liên tục được lặp lại ở các câu thơ như tiếng reo vui của thi sĩ khi đứng giữa khung cảnh mùa xuân tươi đẹp. Thi nhân như đang ngỡ ngàng thích thú trước khung cảnh chốn trần gian, háo hức chỉ ra những vẻ đẹp của nơi trần thế lúc vạn vật ở đây đang độ xuân thì tươi ngon nhất, đẹp đẽ nhất.

Khung cảnh thiên nhiên không tĩnh lặng mà náo động linh hoạt với những hình ảnh liên tưởng độc đáo của thi nhân. “Tuần tháng mật” của đôi vợ chồng đắm say trở thành mùa của ong bướm dập dìu vây quanh. Tiếng hót của chim yến chim oanh bỗng trở thành “khúc tình si” vang lên trong tâm hồn của biết bao con người yêu cảnh thiên nhiên tươi đẹp.

Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng đã khiến cho ánh nắng được nhân hóa như một nàng tiên e thẹn với những ánh mi dài cuốn hút vạn vật. Những câu thơ với âm điệu nhẹ nhàng, hình ảnh tươi sáng đã vẽ nên một khung cảnh thiên nhiên tràn đầy sắc, hương, thanh. Ta nhận thấy trong bức tranh thiên nhiên ấy không chỉ là “thi trung hữu họa” mà còn là “thi trung hữu nhạc”.

Tất cả như hài hòa xan lẫn vào nhau tạo nên một mảnh vườn đẹp nên thơ mà rất trần đời không như những tháp nhà lộng lẫy nguy nga nhưng vô hồn. Xuân Diệu đã tinh tế lựa chọn thời điểm tươi đẹp nhất “tháng giêng”, tươi mới nhất “mỗi buổi sớm”, để miêu tả khiến bức tranh thiên nhiên mùa xuân càng tinh khôi, trinh nguyên trong cái nhìn của nhà thơ. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng còn được thể hiện qua nghệ thuật chuyển đổi cảm giác được dùng rất linh hoạt từ xúc giác “tuần tháng mật”, thính giác “khúc tình si”, thị giác “ánh sáng chớp hàng mi”. Nhưng câu thơ tràn đầy hương sắc nhất phải kể đến:

“Tháng giêng ngon như một cặp môi gần”

“Tháng giêng” vốn là một khái niệm vô hình bỗng trở nên cụ thể như có hình có khối qua cách kết hợp độc đáo với hình ảnh so sánh “cặp môi gần”, từ “ngon”. Thiên nhiên đẹp nhất vào mùa xuân và mùa xuân đẹp nhất vào tháng giêng. Tháng giêng mơn mởn xanh tươi, dìu dặt khúc hát trao duyên, đầy ánh sáng, màu sắc, hương thơm ở những câu thơ trên bỗng hóa thành một cặp môi gần gợi cảm, yêu kiều.

Bút pháp chuyển đổi cảm giác được sử dụng tinh tế cô đọng trong từ “ngon”. Chỉ với một từ “ngon”, Xuân Diệu không chỉ khiến hình ảnh tháng giêng trở nên cụ thể mà còn khiến nó trở nên sống động đến bất ngờ. Có thể thấy, cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng phải rất riêng, tinh tế và sâu sắc mới có thể khám phá ra những nét đặc biệt như vậy. Ngoài ra trong dòng thơ này ta còn bắt gặp một quan niệm mới mẻ. Nếu trong văn học trung đại thiên nhiên là chuẩn mực của cái đẹp, là thước đo cho vẻ đẹp con người.

“Hoa cười ngọc thốt đoan trang

Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da”

Hay

“Làn thu thủy nét xuân sơn

Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh”

(Truyện Kiều – Nguyễn Du)

Không chỉ là thước đo vẻ đẹp mà thiên nhiên còn đại diện cho nhân cách con người

“Thu đến cây nào chẳng lạ lùng,

Một mình lạt thuở ba đông.

Lâm tuyền ai rặng già làm khách,

Tài đống lương cao ắt cả dùng”

(Tùng – Nguyễn Trãi)

Nhưng đối với Xuân Diệu, ông đã lấy con người làm khuôn mẫu để đối sánh với thiên nhiên. Từ đó, tạo nên một sức hấp dẫn kỳ lạ, một sự tươi mới chưa từng có. Cái nhìn trẻ trung của một “cặp mắt xanh non và biếc rờn” luôn lấy mùa xuân, tuổi trẻ và tình yêu ấy làm chuẩn mực đã tạo nên phong vị riêng cho bức tranh thiên nhiên của Xuân Diệu.

Xuân Diệu đã thành công vẽ ra một thiên đường đầy mật ngọt. Nó không tồn tại xa vời trong hư ảo hay một cõi thiêng nhiên mà nó hiển hiện với hơi thở sống, nhịp điệu sống. Nó ở ngay trước mặt mọi người, giữa cuộc sống trần thế vui tươi.

Trước khung cảnh thiên nhiên tươi đẹp con người thường chìm đắm. Nhưng với cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng, ông không đắm chìm mà còn xen lẫn những lo lắng hoài nghi.

“Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa

Tôi không chờ nắng hạ mới hoài xuân.”

“Sung sướng” tận hưởng bức tranh thiên nhiên nhưng cũng lo lắng “vội vàng”. Thế nhưng sự vội vàng ở đây xuất phát từ tình yêu thiên nhiên tha thiết. Dấu chấm giữa dòng khiến câu thơ bị ngắt làm hai. Mạch cảm xúc bị phân tách làm hai niềm vui như chùng xuống không trọn vẹn. Nhà thơ nhận ra rằng, niềm hạnh phúc ấy chỉ kéo dài trong một phút giây ngắn ngủi và nó sắp vụt biến đi. Cùng với đó là những dự cảm mơ hồ về sự mong manh, ngắn ngủi của kiếp người đã khiến cho thi nhân sống vội vàng tận hưởng.

“Xuân đang tới, nghĩa là xuân đang qua,

Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,

Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất.”

Người ta chỉ thường tiếc thời gian tiếc tuổi trẻ khi nó đã qua đã xa nhưng Xuân Diệu lại tiếc thời gian ngay cả khi nó đang đến, cả khi ông đang đắm chìm trong đó. Bởi Xuân Diệu ý thức một cách sâu sắc sự chảy trôi của thời gian. Thời gian trong quan niệm trung đại đó là thời gian tuần hoàn.

“Xuân đáo bách hoa lạc

Xuân khứ bách hoa khai”

(Cáo bệnh báo mọi người – Mãn Giác thiền sư)

Còn đối với các nhà thơ mới nói chung và Xuân Diệu nói riêng đó là thời gian tuyến tính không thể nào quay lại. Và con người chỉ sống đúng một lần trong thời gian ấy. Trước sự chảy trôi vô tình ấy của thời gian, của dòng đời, con người bỗng chốc trở nên thật nhỏ bé. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng đã chỉ ra con người vẫn chỉ mãi là hạt cát nhỏ bé giữa sa mạc mênh mông của dòng đời. Mọi chuyện xảy ra không thể nào quay lại vì thế mà luôn đầy hối tiếc.

Phép điệp “nghĩa là” khiến cho những dòng thơ thoáng một chút tiếc nuối, ngậm ngùi. Mọi thứ như bắt đầu vỡ lẽ, những dòng suy tư cứ nối tiếp nhau. Mùa xuân đất trời mất đi, tuổi trẻ và tình yêu mất đi thì sự tồn tại của “tôi” nào có nghĩa lí gì.

“Lòng tôi rộng, nhưng lượng trời cứ chật,

Không cho dài thời trẻ của nhân gian,

Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn,

Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại

Còn trời đất, nhưng chẳng còn tôi mãi,

Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời”

Thiết tha khát khao là thế nhưng cũng không thể nào chống lại sự hạn hữu của kiếp người. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng đã phân biệt rạch ròi, vạch ra ranh giới giữa thời gian của vũ trụ với thời gian của đời người. Thời gian của vũ trụ như trở nên vô nghĩa bởi trong chiều kích thời gian ấy không có sự tồn tại của “tôi”, không có sự tồn tại của “tuổi trẻ”. Vì thế, “tôi tiếc cả đất trời”. Sự tiếc nuối ấy không phải là sự tiêu cực bởi càng tiếc nuối thì thi nhân lại càng khát khao tận hưởng trọn vẹn từng phút giây, tận hưởng mọi thanh sắc của cuộc đời.

“Mùi tháng, năm đều rớm vị chia phôi,

Khắp sông, núi vẫn than thầm tiễn biệt…

Cơn gió xinh thì thào trong lá biếc,

Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi?

Chim rộn ràng bỗng đứt tiếng reo thi,

Phải chăng sợ độ phai tàn sắp sửa?

Chẳng bao giờ, ôi! Chẳng bao giờ nữa…”

Không chỉ một mình thi nhân, mà dường như cả núi sông thiên nhiên cũng cảm thấy tiếc nuối trước giờ phút chia li sắp đến. Sự chia li, thay đổi ấy vẫn diễn ra hằng ngày chỉ có ta vô tâm không cảm thấy. Mỗi phút, mỗi giây cũng trở nên lưu luyến. Như chính Xuân Diệu đã từng thốt lên:

“Cái bay không đợi cái trôi

Từ tôi phút ấy sang tôi phút này”

(Đi thuyền – Xuân Diệu)

Thời gian ấy không chỉ được cảm nhận bằng thị giác mà còn cảm nhận bằng cả khứu giác “mùi tháng năm” cả vị giác “vị chia phôi”. Dòng thời gian nối tiếp nhau như một chuỗi vô tận của những mất mát, chia phôi. Cho nên, thời gian tràn ngập hương vị của sự ly biệt.

Đặt trong thế đối sánh với đoạn thơ đầu, mùa xuân ở những dòng thơ này cũng được dệt nên từ những hình ảnh thiên nhiên nhưng nó không còn mang trong mình niềm vui sướng, say mê mà chứa đầy đau buồn, day dứt. Cũng là cơn gió nhưng cơn gió ấy không còn rộn ràng hát khúc tình ca say đắm mà bỗng “dứt tiếng reo thi” vì sợ “độ phai tàn sắp sửa”.

Lời thở than tiếc nuối đến tận cùng “Chẳng bao giờ! Ôi chẳng bao giờ nữa” vang lên. Nó là lời thở than của cả vạn vật, mỗi sự vật trong chuỗi bước đi của thời gian đang ngậm ngùi tiễn biệt một phần đời của chính nó. Nhưng than thở tiếc nuối không phải để buông xuôi, chấp nhận sự hạn hữu của đời người nhưng không có nghĩa để mặc mọi thứ. Vì vậy, cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng đã vang lên:

“Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm,

Ta muốn ôm

Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn;

Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,

Ta muốn say cánh bướm với tình yêu,

Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều

Và non nước, và cây, và cỏ rạng,

Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng

Cho no nê thanh sắc của thời tươi;

– Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!”

Đại từ nhân xưng “tôi” bất ngờ chuyển hóa thành “ta”. Câu cảm thán với cách ngắt nhịp biến hóa làm nổi bật nỗi lòng vừa lo lắng băn khoăn vừa có phần luống cuống tiếc rẻ, bâng khuâng. Tuy nhà thơ không thể “buộc gió”, không thể “tắt nắng”, cũng không thể cầm giữ được thời gian, thì chỉ một cách duy nhất là biến từng giây phút tồn tại của mình trở nên có ý nghĩa hơn.

Điệp ngữ “ta muốn” kết hợp với các động từ mạnh “ôm, riết, say, thâu” lặp đi lặp lại với mật độ dày đặc ở những câu tiếp theo thể hiện được khát khao tận hưởng cuộc xanh tươi đang trào dâng mãnh liệt ngày càng nồng nàn và mãnh liệt.

“Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng

Cho no nê thanh sắc của thời tươi”

Thi nhân khát khao sống trọn từng giây phút, tận hưởng mọi thanh sắc tươi đẹp nhất của trần gian đầy “mùi thơm”, “ánh sáng”, “thanh sắc”. Thiên nhiên đã đủ đã đầy trong từng hơi thở của cuộc sống. Sống vội vàng là để tận hưởng cuộc đời. Vì cuộc đời mà sống vội vàng. Cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng được kết lại với hình ảnh “Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!”. Mùa xuân mở đầu và cũng khép lại bài thơ. Phép chuyển đổi cảm giác được sử dụng rất đắt cho dòng thơ, gợi lên được cuộc sống tươi vui đầy sức sống – một cuộc sống mà tác giả luôn khát khao.

Bằng việc sử dụng hình ảnh bình dị nhưng tràn đầy sức sống kết hợp với các biện pháp tu từ, Xuân Diệu hiện lên với một cái tôi táo bạo, mãnh liệt, thiết tha với cuộc sống. Có thể thấy, cái tôi của Xuân Diệu trong bài thơ Vội vàng là một cái tôi tích cực không phải tiêu cực như mọi người vẫn lầm tưởng. Xuân Diệu sống vội sống gấp để chạy đua với thời gian để tận hưởng từng giây phút hữu hạn của đời người.