Bài thơ Nhớ con sông quê hương là một trong những bài thơ hay và nổi tiếng của tác giả Tế Hanh. Những vần thơ trong bài mộc mạc, giản dị và hồn nhiên với hình ảnh dòng sông quê hương. Đồng thời, con sông quê còn chất chứa biết bao kỷ niệm, hồi ức và nỗi nhớ của thi nhân khi nhà thơ phải rời xa quê hương đi kháng chiến.

Tác giả đã vẽ ra một bức tranh quê hương với dòng sông xanh biếc, đẹp đến nao lòng. Dòng nước trong xanh có thể soi chiếu thấy bóng của những rặng tre và thấy bóng mình dưới đáy sông.

“Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè

Toả nắng xuống lòng sông lấp loáng”.

Dòng sông quê hương thu hút và mê hoặc người khác là vào những ngày trưa hè, vì khi đó ánh nắng chiếu xuống mặt sông lấp lánh như ánh kim cương. Những nét đẹp này đã tạo nên một dòng sông nên thơ và yên bình trong tâm trí, đồng thời còn nhắc người đọc nhớ về hình ảnh của dòng sông quê hương mình.

Bên cạnh vẻ đẹp thơ mộng, tinh khiết làm xuyến xao lòng người, dòng sông quê hương còn là nơi chất chứa nhiều kỷ niệm khó quên của tác giả nói riêng và mọi tuổi thơ nói chung.

“Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi!

Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu”

Không phải độc giả nào cũng hiểu rõ vai trò to lớn của con sông quê hương, chỉ có những người sống vùng thôn quê mới có thể cảm nhận được dư vị này. Tuy nhiên, thông qua bài thơ Nhớ con sông quê hương, bạn sẽ cảm nhận được phần nào con sông của tuổi trẻ với những trò chơi như: thi bơi lội, bắt cá tôm, nhảy từ cao xuống,…

“Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông

Tôi giơ tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ”.

Con sông quê không chỉ là nơi cất giữ kỷ niệm tuổi thơ mà còn là người bạn chứng kiến biết bao nhiêu chuyện vui buồn lẫn lộn của tuổi trẻ. Câu thơ: “Tôi giơ tay ôm nước vào lòng/Sông mở nước ôm tôi vào dạ” đã thể hiện sự thân thuộc, gần gũi giữa nhà thơ và dòng sông, cả hai bảo vệ và nâng đỡ lẫn nhau. Ở đây, tác giả đã khéo léo sử dụng biện pháp tu từ nhanh hóa để biến dòng sông vô tri thành một người bạn dào dạt những cảm xúc, luôn bảo vệ bạn trước kẻ thù.

Khi trưởng thành, con người thường rời xa quê hương, rời xa dòng sông và cất giữ những kỷ niệm tuổi thơ vào trang ký ức. Tuy nhiên, con sông quê vẫn ở đó, đợi người bạn tri kỷ của mình. Dù phải đi xa quê hương, nhưng trong lòng họ vẫn lưu giữ hình bóng con sông nơi quê nhà:

“Vẫn trở về lưu luyến bên sông

Hình ảnh cô em đôi má ửng hồng”.

Khi ra chiến trường cầm súng chiến đấu, hình ảnh con sông quê hương của nhà thơ giống như cô em có đôi má ửng hồng. Đây là một vẻ đẹp ngây thơ, trong trẻo và sáng tạo về hình ảnh dòng sông. Nỗi nhớ con sông quê hương càng thêm da diết, nồng nàn hơn khi gắn với tình cảm lứa đôi vừa lãng mạn vừa nuối tiếc, bi thương.

Bài thơ Nhớ con sông quê hương sáng tác trong hoàn cảnh Nam Bắc hai miền đang bị chia cắt, đó còn là thời điểm nhà thơ phải ra Bắc kháng chiến. Lúc này, Quảng Ngãi chưa phân chia khu miền Trung như bây giờ và còn thuộc miền Nam nên tác giả đã viết câu:

“Tôi hôm nay sống trong lòng miền Bắc

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng, hai tiếng “miền Nam”.

Tình yêu dòng sông quê hương của Tế Hanh không chỉ đối với con sông của Quảng Ngãi mà là tình yêu vô bờ của những dòng sông quê hương. Có thể nói, tình yêu to lớn đó là tình yêu dành cho đất nước Việt Nam. Chúng ta dễ dàng nhận thấy qua những câu thơ như sau:

“Quê hương ơi! lòng tôi cũng như sông

Tình Bắc Nam chung chảy một dòng

Không gành thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương”.

Mặc dù phải chiến đấu gian khổ, ghềnh thác cheo leo, gian nan và vất vả nhưng tác giả vẫn luôn nhớ về hình ảnh dòng sông quê hương nơi chất chứa những hoài niệm, ước mơ và thắm đượm tình người. Hơn thế nữa, hình ảnh con sông quê hương còn tượng trưng cho tình yêu lớn lao đối với đất nước, chung thủy và sắc son một lòng không phai.

Cũng giống như nhiều người xa xứ khác, Tế Hanh luôn nhớ về những hình ảnh gần gũi, bình dị và quen thuộc nơi quê nhà giúp thể hiện sự gắn bó giữa lòng người và hồn quê. Trong câu thơ, nhà thơ sử dụng điệp ngữ “tôi sẽ” có tác dụng nhấn mạnh và gửi gắm thông điệp về một tương lai sáng ngời của đất nước.

Bài thơ như một sự khẳng định rằng vào một thời gian không xa, đất nước Việt Nam sẽ được thống nhất, Bắc Nam lại được sum vầy và tác giả sẽ được về tắm mình trên dòng sông quê hương.

Hình ảnh con sông quê hương trong bài thơ là dòng sông dào dạt cảm xúc của sự hoài niệm, thanh xuân trong trẻo và thơ mộng. Giọng thơ da diết, tha thiết dồn nén qua từng dòng thơ đã tạo nên hình ảnh dòng sông nhẹ nhàng, vẽ nên bức tranh sông quê vừa chân thực lại vô cùng sống động.

Tác phẩm “Nhớ con sông quê hương” của Tế Hanh là một bài thơ tiêu biểu, mang đậm cảm xúc và tình yêu quê hương của tác giả. Dưới đây là phân tích chi tiết bài thơ này:

• 1. Giới thiệu Tác phẩm
  • Tên tác phẩm: “Nhớ con sông quê hương”
  • Tác giả: Tế Hanh
  • Thể loại: Thơ tự do
  • Thời gian sáng tác: Cuối thập niên 1940 và đầu thập niên 1950, thời kỳ kháng chiến chống Pháp, khi Tế Hanh đang sống trong hoàn cảnh khó khăn và xa quê.
• 2. Nội dung Tác phẩm
  • Bài thơ “Nhớ con sông quê hương” diễn tả nỗi nhớ quê của tác giả, đặc biệt là nỗi nhớ về con sông quê hương gắn bó với những kỷ niệm trong quá khứ. Con sông không chỉ là một phần của cảnh vật quê hương mà còn là một biểu tượng của những giá trị và kỷ niệm trong tâm hồn tác giả.
• 3. Phân Tích Nội Dung và Ý Nghĩa
  • a. Nỗi nhớ quê hương:
    • Bài thơ thể hiện sự nhớ quê sâu sắc của tác giả, đặc biệt là nhớ về con sông gắn bó với tuổi thơ và cuộc sống của mình:
    • "Sông Đà ơi, sông Đà ơi, sao tôi chưa về": Câu thơ mở đầu thể hiện nỗi nhớ quê hương mạnh mẽ và sự khao khát trở về của tác giả.
    • "Con sông ấy đã bao giờ xa lạ với tôi": Tác giả nhấn mạnh sự gắn bó sâu sắc với con sông, nơi đã trở thành một phần không thể thiếu trong ký ức và tâm hồn.
  • b. Biểu tượng của con sông:
    • Con sông không chỉ là một cảnh vật thiên nhiên mà còn là biểu tượng của quê hương, của những kỷ niệm và tình cảm sâu sắc:
    • "Sông xanh như mắt người yêu": Hình ảnh con sông được so sánh với đôi mắt của người yêu, thể hiện tình cảm và sự quý mến của tác giả đối với quê hương.
    • "Dòng sông như một dải lụa mềm": Hình ảnh con sông được ví von với dải lụa mềm mại, tạo ra một cảm giác êm đềm và dịu dàng, gợi nhớ về sự thanh bình và gần gũi của quê hương.
  • c. Tình yêu quê hương:
    • Tác phẩm không chỉ đơn thuần là nỗi nhớ quê mà còn là sự thể hiện tình yêu sâu sắc và lòng tự hào về quê hương:
    • "Câu thơ dâng hiến cho dòng sông quê hương": Tác giả dùng bài thơ như một cách để tri ân và tưởng niệm con sông, thể hiện lòng tự hào và tình cảm chân thành đối với quê hương.
• 4. Phân Tích Hình Thức Nghệ Thuật
  • a. Ngôn từ và hình ảnh:
    • Ngôn từ: Tế Hanh sử dụng ngôn từ giản dị nhưng sâu lắng, thể hiện sự chân thành và cảm xúc sâu sắc của mình. Các từ ngữ như “nhớ”, “quê hương”, và “dòng sông” tạo nên một bức tranh rõ nét về tình yêu quê hương.
    • Hình ảnh: Hình ảnh con sông trong bài thơ rất sinh động và giàu cảm xúc. Tế Hanh sử dụng các hình ảnh so sánh và ẩn dụ để làm nổi bật vẻ đẹp và ý nghĩa của con sông.
  • b. Bố cục và nhịp điệu:
    • Bố cục: Bài thơ có bố cục rõ ràng, mở đầu bằng nỗi nhớ quê, tiếp theo là những hình ảnh và cảm xúc về con sông, và kết thúc bằng lòng tri ân và tình yêu đối với quê hương.
    • Nhịp điệu: Nhịp điệu của bài thơ nhẹ nhàng và đều đặn, phản ánh sự bình yên và cảm xúc chân thành của tác giả. Nhịp điệu này giúp người đọc cảm nhận sâu sắc nỗi nhớ và tình yêu của Tế Hanh.
• 5. Ý Nghĩa Tổng Quát
  • a. Ý nghĩa cá nhân:
    • Bài thơ là một tác phẩm thể hiện nỗi nhớ quê hương sâu sắc của Tế Hanh. Nó không chỉ ghi lại tình cảm cá nhân của tác giả mà còn phản ánh những cảm xúc và tâm tư của những người xa quê.
  • b. Ý nghĩa xã hội:
    • Tác phẩm góp phần làm phong phú thêm kho tàng thơ ca về tình yêu quê hương và lòng tự hào dân tộc. Nó nhấn mạnh tầm quan trọng của quê hương trong tâm hồn mỗi người và giá trị của những kỷ niệm và tình cảm gắn bó với quê.
• 6. Kết Luận
  • Tóm tắt: “Nhớ con sông quê hương” là một tác phẩm tiêu biểu của Tế Hanh, thể hiện nỗi nhớ quê hương và tình yêu sâu sắc đối với con sông quê. Bài thơ không chỉ mang lại cho người đọc cảm xúc chân thành mà còn làm nổi bật vẻ đẹp và ý nghĩa của quê hương trong cuộc sống.
• Đánh giá: Tác phẩm là minh chứng cho tài năng và cảm xúc chân thành của Tế Hanh, đồng thời góp phần làm phong phú thêm kho tàng thơ ca Việt Nam với những chủ đề về quê hương và tình yêu dân tộc.

Tế Hanh, một người con đất Quảng. Ông vừa là chiến sĩ cách mạng vừa là thi sĩ với nhiều tập thơ nổi tiếng như Hoa niên (1945); Hoa mùa thi (1948); Nhân dân một lòng (1953);… Nhắc đến Tế Hanh là độc giả nhớ ngay tới tác phẩm “Nhớ con sông quê hương”. Đây giống như là tập album ảnh với nhiều dòng hồi ức của tác giả về dòng sông quê hương và niềm thương nhớ miền Nam đau đáu.

Ngay từ những vần thơ đầu tiên, nhà thơ vẽ ra trước mắt độc giả một dòng sông quê đẹp đến nao lòng. Không giống như những dòng sông ô nhiễm của thời nay với bao nhiêu mùi hôi thối, dòng sông quê trong ký của nhà thơ có màu nước thật xanh biếc. Nước trong xanh đến nỗi những hàng tre có thể soi bóng và thấy mình dưới đáy. Với ông, dòng sông ấy có sức hút nhất là vào những hôm trưa hè, khi ánh nắng tỏa xuống dòng sông lấp lánh như ánh bạc, ánh kim cương:

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè

Toả nắng xuống lòng sông lấp loáng

Dòng sông ấy quả thật rất nên thơ. Bức tranh sông quê ấy gợi nên cho người đọc một cảm giác thật thành bình yên ả. Và đâu đó trong lòng mỗi độc giả lại nhớ về dòng sông quê của riêng mình.

Nhà thơ mê đắm dòng sông quê không chỉ vì nó mang vẻ đẹp thuần khiết mà con sông còn là cuống lưu bút, lưu giữ biết bao kỷ niệm một thời tuổi trẻ của tác giả:

Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi!

Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu

Trong quá trình phân tích bài thơ Nhớ con sông quê hương, không phải bạn học sinh nào cũng có thể hiểu được vai trò to lớn của những con sông này với tác giả, với những người dân thôn quê nơi có những dòng sông đó. Bởi lẽ, các bạn không được sống với những điều đó. Tuy nhiên, qua những lời kể của nhà thơ, các bạn phần nào hiểu được, người ta sẽ làm gì khi có một con sông quê. Đó là những trò chơi nhảy từ trên cao xuống nước hoặc thi bơi lội, bắt cá tôm…

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông

Tôi giơ tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ

Đó là lí do vì sao, hết thảy trẻ em vùng sông nước đều biết bơi. Bởi với các bạn ấy, con sông quê như là người bạn lớn. Con sông ấy là chỗ để nhà thơ và bạn bè trổ tài kình ngư. Con sông đã chứng kiến biết bao chuyện buồn vui của lũ trẻ. Dòng sông ấy thân thuộc đến mức, tác giả như ôm ấp nó vào lòng còn nó lại ôm ấp nhà thơ và dạ. Cả hai nâng đỡ cho nhau, bảo vệ lẫn nhau.

Nhà thơ Tế Hanh đã khéo léo dùng phép nghệ thuật nhân hóa dòng sông. Biến con sông vô tri vô giá ấy thành một người bạn có xúc cảm, biết chở che cho kẻ khác.

Gắn bó với dòng sông quê hương là thế nhưng cũng đến lúc con người ta phải trưởng thành. Con sông quê vẫn luôn ở đó, chỉ có người là rời đi, mỗi người một ngã. Dù có người ngày đêm cày ruộng, có người chài lưới bên sông, có người phải đi xa chiến đấu thì trong lòng họ vẫn luôn có bóng hình con sông quê:

“Vẫn trở về lưu luyến bên sông

Hình ảnh cô em đôi má ửng hồng”.

Khi đã trở thành những chàng trai cầm súng ra chiến trận, thì nỗi nhớ sông quê của nhà thơ còn là hình ảnh cô em má ửng hồng. Đó là mối tình trong trẻo, mới mẻ mà tác giả đã ấp ủ từ lâu. Nỗi nhớ con sông quê giờ đây còn mãnh liệt hơn, da diết hơn bởi nó đi kèm với tình yêu đôi lứa. Thật vừa lãng mạn mà cũng thật bi thương!

Bài thơ ra đời vào những năm tác giả phải tập kết ra Bắc để tiếp tục chiến đấu sau kháng chiến chống Pháp., khi đó hai miền Nam Bắc còn chia cắt. Quảng Ngãi khi ấy chưa phân khu về miền Trung như bây giờ, mà thuộc về miền Nam. Do đó nhà thơ mới viết:

“Tôi hôm nay sống trong lòng miền Bắc

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng, hai tiếng “miền Nam”.

Tới đây, độc giả nhận ra, tình yêu đối với dòng sông quê của nhà thơ không chỉ dành cho sông ở Quảng Ngãi, nơi ông sinh ra và lớn lên. Tình yêu ấy là tình yêu của tất cả những người con đất Việt dành cho những con sông quê hương trên khắp mọi miền. Bởi thế, với nhà thơ mới thốt lên lời thơ tha thiết:

“Quê hương ơi! lòng tôi cũng như sông

Tình Bắc Nam chung chảy một dòng

Không gành thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương”.

Hình ảnh con sông quê hương tượng trưng cho tình yêu đất nước chung thủy, son sắt của nhà thơ. Dù cho gành thác cheo leo, gian nan vất vả, nhưng tác giả sẽ mãi nhớ về con sông xưa, nơi chan chứa ước mơ và tình người đằm thắm. Nó cũng giống như nỗi lòng của những người con xa xứ luôn nhớ về những điều gần gũi, thân thuộc nhất của quê hương.

Ở đây, tác giả ví lòng mình như dòng sông. Càng nhấn mạnh tới sự gắn bó bền vững giữa hồn người với hồn quê. Đồng thời, qua điệp ngữ “tôi sẽ” nhà thờ gửi gắm thông điệp về một tương lai sáng ngời của đất nước. Ông tin rằng sẽ ngày non sông thống nhất, Nam Bắc lại được sum vầy. Khi đó, ông chắc chắn sẽ về tắm mình trong dòng sông quê hương.

Tình cảm con người dành cho quê hương đất nước luôn khiến độc giả phải xúc động rưng rưng. Phân tích bài thơ Nhớ con sông quê hương, chúng ta càng thấu hơn xúc cảm ấy. Nhà thơ, người đang ở chiến trường xa xôi, luôn đau đáu nỗi nhớ về quê hương, nhất là dòng sông gắn liền với tuổi thơ trong trẻo, tuổi thanh xuân tươi mới. Với giọng thơ sôi nổi, đan xen những xúc cảm hoài niệm, hồi tưởng nhà thơ đã mang tới cho độc giả một bức tranh sông quê vừa chân thực lại vô cùng sống động.

Tế Hanh (1921 – 2009), tên thật là Trần Tế Hanh; là một nhà thơ Việt Nam thời kháng chiến. Ông quê ở tỉnh Quảng Ngãi. Ông sáng tác thơ từ rất sớm, năm 17 tuổi ông viết bài thơ đầu tiên: Những ngày nghỉ học. Sau đó, ông tiếp tục sáng tác, rồi tập hợp thành tập thơ Nghẹn ngào. Năm 1939, tập thơ này được giải khuyến khích của Tự Lực văn đoàn.

Bài thơ Nhớ con sông quê hương là sự ca ngợi về vẻ đẹp của con sông quê vô cùng bình dị và chân thật. Con sông quê hương đối với nhà thơ Tế Hanh là con sông của tâm hồn, của tấm lòng mình. Bài thơ thể hiện tình yêu quê hương tha thiết của nhà thơ.

Quê hương là một đề tài bất tận trong thơ ca, là nguồn cảm hứng để các nhà thơ, nhà văn viết nên những áng thơ da diết và xúc động nhất. Nhớ con sông quê hương của nhà thơ Tế Hanh là một bài thơ như thế. Với những lời thơ mộc mạc mà hồn nhiên, trong veo mà chân chất làm cho bao lòng người xao xuyến khi đọc và thưởng thức.

Hình ảnh con sông quê hương xuất hiện trong bài thơ của Tế Hanh là một hình ảnh con sông vô cùng mộc mạc:

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Hình ảnh con sông quê xanh biếc, với nước trong vắt có thể soi bóng những hàng tre. Con sông quê hương nơi vùng quê, nơi sinh ra nhà thơ là một dòng sông thật yên bình, thật đẹp. Nhà thơ sử dụng tính từ “tóc” để chỉ những cành tre vô cùng đặc sắc. Bằng tình yêu và nỗi nhớ dào dạt, nhà thơ miêu tả về hình ảnh một con sông thơ mộng, hình ảnh con sông thật đẹp.

Tâm hồn tôi là buổi trưa hè

Tỏa sáng dưới dòng sông láp loáng

Qua hình ảnh của dòng sông, nhà thơ hồi tưởng về những kỉ niệm, nỗi nhớ con sông quê hưng. Đó là một tình yêu quê hương hết sức mãnh liệt, hình ảnh quê hương thân thiết. Và cũng thật tự nhiên khi những hồi tưởng của tác giả lại có sức lay động thật mãnh liệt đến độc giả. Khi không gian kỷ niệm hiện lên trong ngần, tỏa nắng và mát rượi, đó cũng là lúc quê hương hiện hữu gần gũi, quyện hòa với hồn người.

Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi!

Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu

Những câu thơ thể hiện sự gắn bó tha thiết của con sông đối với cuộc đời Tế Hanh. Đó là hình ảnh con sông “tắm cả đời tôi”. Tác giả dùng phép chuyển nghĩa và lối cường điệu để nhấn mạnh ý nghĩa quan trọng của dòng sông với cuộc đời mình.

Phép nhân hóa giữa dòng sông và con người, càng làm cho hình ảnh dòng sông thêm gần gũi và thân thiết hơn. Con sông “quê hương” “sông tuổi trẻ” thể hiện tình yêu quê hương tha thiết. Xa quê đã lâu, nên nỗi nhớ càng trở nên da diếc và thành thiêng liêng. Nỗi nhớ ấy luôn ở trong sâu thẳm trái tim tác giả:

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông

Tôi giơ tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ

Chúng tôi lớn lên mỗi người mỗi ngả

Hình ảnh dòng sông xuất hiện vô cùng chân thật và mộc mạc đó là có tiếng chim kêu, có con “cá nhảy” có bạn bè cùng tắm sông, có bầy chim non… Những hình ảnh của một con sông làng quê vô cùng quen thuộc. Con sông chính là cuộc đời là nơi gắn bó của nhà thơ đối với người dân nơi đây.

Tôi cầm súng xa nhà đi kháng chiến

Nhưng lòng tôi như mưa nguồn, gió biển

Vẫn trở về lưu luyến bên sông

Hình ảnh cô em đôi má ửng hồng..

Những câu thơ thể hiện nỗi nhớ của nhà thơ, đó là khi tham gia kháng chiến nhưng vẫn luôn lưu luyến về dòng sông. Hình ảnh dòng sông còn được nhân hóa với hình ảnh “cô em đôi má ửng hồng”.

Tôi hôm nay sống trong lòng miền Bắc

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng, hai tiếng “miền Nam”

Tôi nhớ không nguôi ánh sáng màu vàng

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết…

Xa quê đã lâu, chính vì vậy nỗi nhớ càng trở nên da diếc và thành thiêng liêng. Nỗi nhớ ấy luôn ở trong sâu thẳm trái tim tác giả.

Hình ảnh con sông quê mát rượi

Lai láng chảy, lòng tôi như suối tưới

Quê hương ơi! lòng tôi cũng như sông

Nhớ quê hương, nhà thơ nhớ từ những cái quen thuộc hình thường: nhớ ánh nắng, nhớ sắc trời, nhớ cả những người không quen biết… của quê hương. Một nỗi nhớ khôn nguôi, quên sao được.

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương

Sự nhớ nhung tha thiết của tác giả đối với dòng sông quê hương. Đó là tác giả sẽ về với dòng sông, về với vùng quê nơi mình sinh ra. Với giọng thơ tha thiết, cảm xúc được dồn nén qua dòng hồi tưởng và kỉ niệm tạo nên một hình ảnh dòng sông thật trong veo và nhẹ nhàng.

Quê hương, dòng sông thơ ấu, miền Nam thân yêu… là cảm hứng mãnh liệt, thắm thiết trong hồn thơ Tế Hanh. Năm 18 tuổi, ông có bài thơ “Quê hương” nổi tiếng. Năm 35 tuổi, đất nước bị chia cắt, sống trên miền Bắc, ông viết “Nhớ con sông quê hương”.

Hồi tưởng, hoài niệm dâng trào. Điệu thơ thanh, nhịp thơ dồn dập, cảm xúc lúc thì dồn nén, lúc thì sôi nổi dào dạt với nỗi nhớ thương dòng sông thơ ấu và nơi quê cha đất tổ bao đời.

Phần đầu 22 câu thơ là hình ảnh con sông quê hương trong hồi tưởng và kỉ niệm của nhà thơ. Con sông “xanh biếc”, “với “gương trong”, với đôi bờ tre xanh soi bóng. Hữu tình và thơ mộng:

“Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre”.

Dòng sông quê hương là dòng sông tuổi thơ với những bình minh, những chiều tà đầy ắp kỉ niệm một thời thơ bé. Hình ảnh “bầy chim non…” trong bài thơ là một sáng tạo thi ca đẹp, độc đáo. Các điệp ngữ làm cho âm điệu vần thơ thiết tha, bồi hồi:

“Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu,

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông”.

Sông được nhân hoá ôm ấp bao mến thương. Sông là mảnh hồn người gắn bó:

“Tôi đưa tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ”.

Câu thơ song hành, phép đối và nhân hoá gợi tả đầy xúc động yêu thương dòng sông thơ ấu. Kỉ niệm đẹp tuổi thơ bền chặt mãi với con sông quê hương. Vì thế mọi số phận đều gắn bó với dòng sông “Vẫn trở về lưu luyến bên sông”, bởi lẽ:

“Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”.

“Tắm” là tắm mát, là gắn bó yêu thương, là thuỷ chung trọn đời. Yêu dòng sông thơ ấu cũng là yêu quê hương, yêu miền Nam thân thiết. Giọng thơ khẳng định, tự hào:

“Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ,

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu”.

Phần thứ hai gồm 10 câu thơ, giọng thơ bồi hồi thương nhớ quê hương miền Nam tha thiết. Nỗi nhớ triền miên “nghe trái tim thầm nhắc – hai tiếng thiêng liêng – hai tiếng miền Nam”. Với nghệ thuật điệp ngữ – trùng điệp, Tế Hanh nói rất hay, rất cảm động nỗi thương nhớ: “Tôi nhớ không nguôi… Tôi quên sao được… Tôi nhớ cả…”. Một sắc trời xanh, một màu vàng của nắng, nhớ gương mặt quê hương. Thơ vừa chi tiết, cụ thể, vừa trừu tượng khái quát… đó là nỗi thương nhớ vơi đầy tâm tưởng:

“Tôi nhớ không nguôi ánh nắng màu vàng,

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết”.

Nhớ dòng sông tuổi thơ là nhớ quê hương. Nhớ quê hương là nhớ bóng hình con sông mang nặng trong tâm hồn thi sĩ, xuất hiện trong nhiều câu thơ, đoạn thơ. Ở trên tác giả viết: “Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”, xuống phần này, ông lại viết: “Hình ảnh con sông quê mát rượi – Lai láng chảy lòng tôi như suối tưới”. Rõ ràng con sông quê hương là con sông tâm hồn thi sĩ.

Phần thứ ba gồm 6 câu thơ, giọng thơ cảm thán rung động. Cảm xúc dâng đầy, tràn ra, rồi dồn nén lại như một lời thề đinh ninh khắc sâu. Các điệp ngữ, các vần thơ trùng điệp biểu thị một ý chí sắt đá, một niềm tin mãnh liệt về thống nhất đất nước. Tình yêu con sông quê hương gắn liền với tình yêu đất nước và khát vọng thống nhất nước nhà:

“Quê hương ơi! Lòng tôi cũng như sông

Tình Bắc Nam chung chảy một dòng

Không ghềnh thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương”.

Nếu thơ là sự tinh luyện của ngôn từ nghệ thuật, là sự thăng hoa của rung động tâm hồn, thì bài “Nhớ con sông quê hương” là một thi phẩm tuyệt tác. Viết theo thể thơ tám tiếng quen thuộc, Tế Hanh thể hiện điêu luyện và biểu cảm tình thương nhớ thủy chung dòng sông thơ ấu và quê hương miền Nam thân yêu với bao da diết, bồi hồi.

Quê hương! Tiếng gọi sao mà thiêng liêng, thân thiết quá! Mỗi khi nhắc đến tình cảm quê hương trong lòng ta chợt cảm thấy bồi hồi xao xuyến. Nhất là đối với những kẻ xa quê thì mối tình quê hương ấy càng thêm đong đầy, cháy bỏng. Dường như hình ảnh dòng sông, con đò, xóm chợ, rặng dừa…lúc nào cùng hiện hữu trong lòng.

Cũng như bao nhiêu người xa quê khác, Tế Hanh cũng mang nỗi nhớ ấy trong tâm. Từ nơi đất Bắc xa xôi, tác giả đã để lòng mình hướng về dòng sông quê yêu dấu. Và những lời thơ tha thiết mặn nồng lại cất lên trong bài “Nhớ con sông quê hương”.

Chúng ta hãy cùng đến với dòng sông quê hương trong hồi ức của tác giả:

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi bóng những hàng tre

Tâm hồn tôi Ta một buổi trưa hè

Tỏa nắng xuống lòng sông lấp loáng

Ngay từ đầu bài thơ, tác giả đã giới thiệu với người đọc về con sông xanh biếc nơi quê mình. Con sông ấy đã gắn liền với ký ức tuổi thơ của Tế Hanh. Dòng sông xanh biếc, với “nước gương trong” đang soi tóc những “hàng tre”. Một khung cảnh thật nên thơ, hữu tình. Chính nghệ thuật nhân hóa “hàng tre sợi tóc” làm cho dòng sông bỗng đẹp hơn, sinh động hẳn lên. Và tâm hồn nhà thơ như là “buổi trưa hè” tỏa ánh nắng chói chang nhất của mình để tô đẹp cho dòng sông. Nét độc đáo ở đây là nhà thơ đã so sánh tâm hồn mình như ánh sáng của trưa hè để tạo vẻ “lấp loáng” cho dòng sông.

Từ nơi phương xa, Tế Hanh gửi bài thơ của mình đến với con sông quê thủ thi tâm tình:

Chẳng biết nuớc có giữ ngày giữ tháng

Giữ bao nhiêu kỷ niệm của dòng đời

Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi

Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ.

Nhà thơ đang băn khoăn tự hỏi, thể hiện cả nỗi nhớ nhung da diết. Con sông ấy là con sông của quê hương, con sông của tuổi trẻ. Nó đã tắm cả đời tác giả, cho nên sông với người tình cảm mặn nồng lắm, không bao giờ phai, không bao giờ cũ, lúc nào cũng là “mối tình mới mé”.

Từ nơi nhà con sông quê, trong lòng nhà thơ lại dâng lên nỗi nhớ cả miền Nam yêu dấu. Sự nhớ nhung ấy đi từ cụ thể đến cái khái quát cao hơn “Sông của quê hương, sông của tuổi thơ” và giờ lại là “sông của miền Nam nước Việt thân yêu”. Khổ thơ sử dụng cậu hỏi tu từ, điệp ngữ để khắc họa nỗi niềm nhớ nhung của tác giả khiến ta bồn chồn xúc động.

Cả một khoảng trời tuổi thơ lại hiện về. Trên con sông kia đã in dấu biết bao kỉ niệm:

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông.

Đó là những thú vui đùa, nghịch ngợm trên sông. Bạn bè tụm năm, tụm bảy trong những buổi trưa hè. Hình ảnh đảo ngữ, cách nói ẩn dụ giúp ta liên tưởng được sự thân thiết gần gũi của tác giả với con sông quê. Và sự gắn bó tình cảm thân thiết ấy lại đuợc diễn đạt trong hai câu thơ độc đáo:

Tới giơ tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ.

Đó là mối tình nồng đối với con sông, nghệ thuật nhân hóa cùng phép đối trong hai câu thơ đã diễn tả được điều ấy. “Tôi ôm nước – nước ôm tôi” thật là không thể gì tách rời được. Đến lúc trưởng thành bạn bè chia tay mỗi người một ngả, tác giả lại phải đi theo tiếng gọi của non sông “Tôi cầm súng xa nhà đi kháng chiến”. Vì nhiệm vụ thiêng liêng phải lên đường chống giặc xa quê, nhưng trong tận đáy lòng nhà thơ vân giữ mãi hình ánh dòng sông xưa:

Nhưng lòng tôi như mua người gió biển

Vẫn trở về lưu luyến bên sông.

Xa quê hương đã lâu, nên nỗi nhớ càng trở nên da diết và thành thiêng liêng. Nỗi nhớ ấy luôn ở trong sâu thẳm trái tim tác giả.

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng hai tiếng miền Nam

Nhớ quê hương, tác giả nhớ từ cái quen thuộc bình thường, ánh sáng sắc trời, những người không quen biết.

Tôi nhớ không nguôi ánh nắng màu vàng

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết.

Những từ ngữ “nhớ không nguôi”, “quên sao được”, “nhớ cả” đã diễn tả được nỗi nhớ nhung tha thiết trong lòng nhà thơ mọi lúc một tăng dần. Và trung tâm nỗi nhớ ấy vẫn là hình ảnh dòng sông quê hương. Dòng sông ấy luôn hiện ra tuôn chảy dạt dào như tươi mát trong mình.

Lai láng chảy lòng tôi như suối tươi

Quê hương ơi ! Lòng tôi cũng như sóng.

Tiếng gọi “quê hương ơi !” Xuất phát từ lòng nhớ thương của Tế Hanh sao mà tha thiết quá! Chính từ niềm thương nổi nhớ ấy mà tác giả như có thêm sức mạnh niềm tin mãnh liệt sẽ trở về quê hương, trở về với dòng sông yêu dấu.

Tôi sẽ lại lòng tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương

Xen lẫn vào nỗi nhớ là cả một sự hi vọng vì ngày mai của nhà thơ. Ngày đất nước thống nhất, ngày được trở lại với dòng sông quê hương. Điệp ngữ “tôi sẽ” được lặp lại trong ba câu cuối của bài đã thể hiện mạnh mẽ niềm tin và sự quyết tâm của tác giả. Có lẽ đây cũng là ước vọng của tất cả những ai đã vì đất nước mà phải xa lìa nơi chôn nhau cắt rốn của minh.

“Tôi sẽ, tôi sẽ” lặp lại như một điệp khúc của nỗi nhớ nhung tràn đầy niềm hi vọng. Bài thơ đã kết thúc mà âm hưởng của từng lời thơ, tâm tình của người làm thơ vẫn không dứt. Vẫn “ương” trong hai câu cuối vẫn cứ kéo dài, ngân vang mãi mối tình nồng đượm đối với quê hương của tác giả.

Bài thơ với âm điệu nhẹ nhàng tha thiết, giọng thơ ngân vang kéo dài như diễn tả một tình cảm lai láng tràn đầy không bao giờ dứt. Ngôn ngữ giản dị, giàu hình ảnh, giàu cảm xúc, Tế Hanh đã trang trải lòng mình đối với quê hương. Nhà thơ đã có nhiều lần xa quê và có nhiều lần nhớ quê. Nhưng nỗi nhớ con sông quê lại mang cả nỗi nhớ miền Nam cùng sự quyết tâm giải phóng quê nhà, thống nhất đất nước. Nỗi nhớ trong sự chia cắt ấy nó sâu đậm làm sao!

Đây là một bài thơ đặc sắc của Tế Hanh. Đọc bài thơ ta không khỏi bồi hồi xúc động nhớ về một thời đã qua. Có những kỷ niệm vì chiến tranh phải xa quê luôn hoài vọng về quê mình với tấm lòng tha thiết nhất. Dẫu hôm nay chúng ta đã sống trong cảnh đất nước thanh bình, tác giả đã biến ước mơ thành hiện thực, nhưng mỗi lần có dịp đọc lại bài thơ ta cũng không khỏi xao xuyến trong lòng. Ta như muốn cùng tác giả hòa vào từng lời thơ để được sống lại những ký ức tuổi thơ bên dòng sông quê hương yêu dấu.

Văn hào Liên Xô (cũ)- Ilia Ê- ren- bua- đã nói một câu nổi tiếng, đại ý: Yêu Tổ Quốc chính là từ lòng yêu quê hương. Tình yêu đó bắt nguồn từ việc yêu: cái cây, ngọn cỏ, dòng sông, con đường, biển đảo, cánh rừng… Quê hương còn là bài hát, ca dao, mái tranh nghèo, mảnh ruộng, con trâu…Tất cả gộp lại, nhào trộn nhuần nhuyễn thành mảnh đất quê hương mà cha ông ta phải đổ mồ hôi, xương máu, nước mắt để bồi đắp, dựng lên.

Vì thế đối với bất cứ ai khi phải rời xa mảnh đất quê hương yêu dấu của mình đều canh cánh trong lòng nỗi nhớ khôn nguôi. Nhà thơ Tế Hanh cũng không nằm ngoài qui luật đó. Sinh ra và lớn lên trong cảnh nước mất nhà tan, Tế Hanh sớm ra nhập phong trào Việt Minh (8/1945), rồi tham gia kháng chiến chống Pháp. Năm 1954, ông tập kết ra Bắc, hoạt động trong lĩnh vực văn học nghệ thuật.

Làng quê Tế Hanh là một vùng sông nước nằm ven bờ hạ lưu sông Trà Bồng, con sông đã “tắm mát” đời ông. Đây cũng chính là nơi tạo nên nguồn cảm hứng để thi nhân sáng tác các bài thơ nổi tiếng về sông nước quê hương như: Quê Hương, Trở lại con sông quê hương, Nhớ con sông quê hương…

Thơ Tế Hanh đặc biệt gây ấn tượng mạnh đối với những người con phải sống xa nhà, phiêu bạt xa quê, mỗi khi bắt gặp vần thơ của ông nỗi nhớ thương quê hương càng trỗi dậy mặn mà và da diết. Bởi hơn ai hết Tế Hanh đã viết về quê hương mình bằng những câu thơ chân thật và hồn nhiên nhất.

Ngôn từ không cầu kì tô vẽ, vẫn là những hình ảnh quen thuộc bao đời nay về con sông quê hương: “Quê hương tôi có con sông xanh biếc/ Nước gương trong soi tóc những hàng tre/ Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè/ Tỏa nắng xuống dòng sông lấp loáng”.

Nỗi nhớ của nhà thơ Tế Hanh khi phải sống xa quê hương – thôn Đông Yên, xã Bình Dương, huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi và con sông Trà Bồng là một nỗi nhớ đã được định danh cụ thể. Vậy mà, khi đọc lên không ai lại không cảm thấy nao lòng khi nghĩ về làng quê của mình. Bởi lẽ đã là người, ai cũng có một làng quê để chào đời, một làng quê để lớn lên và một làng quê để thương để nhớ.

Tế Hanh viết về con sông quê hương mình ở miền Nam, nhưng người đọc miền Bắc lại đồng cảm với thi sĩ và liên tưởng tới con sông quê hương họ với những ký ức của quá khứ xa xăm, để lại trong họ nhiều kỉ niệm thân thương. “Hỡi con sông tắm mát cả đời tôi/ Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ/ Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ/ Sông của miền Nam nước Việt thân yêu”.

Trong Thi nhân Việt Nam, Hoài Thanh, Hoài Chân đã không tiếc lời ca ngợi: “Tế Hanh là một người tinh lắm. Tế Hanh đã ghi được đôi nét rất thấu tình về cảnh sinh hoạt chốn quê hương. Người nghe thấy cả những điều không hình sắc, không âm thanh như “mảnh hồn làng”…”Mảnh hồn làng” trong thơ Tế Hanh bình dị và trong trẻo đến lạ lùng.

Đó là hình ảnh “Bờ tre ríu rít tiếng chim kêu”, là “Bầy chim non bơi lội trên sông”, là hình ảnh một “Con sông quê hương” cuồn cuộn chảy trong tâm thức thi nhân với bao hồi ức chất đầy nỗi nhớ thương khi nhà thơ phải ly hương “Xa nhà đi kháng chiến”.

Để rồi sau đó phải sống dằn vặt xa quê với tâm trạng “ngày Bắc, đêm Nam” trong hơn hai mươi năm trời khi đất nước tạm thời bị chia cắt. Nhưng dù ở bất cứ nơi đâu, dù bao năm xa cách, hình ảnh quê hương vẫn đọng lại trong kí ức, kết tinh thành một điệu hồn riêng trong thơ Tế Hanh, tạo nên một phong cách thơ đôn hậu, đằm thắm, ngọt ngào.

Bài thơ “Nhớ con sông quê hương” (1956) đăng trên báo, rồi được ngâm trên Đài Phát thanh, trình bày trong các chương trình văn nghệ, đã làm bao người xúc động. Hơn 60 năm đã trôi qua, thi phẩm vẫn tồn tại. Người đọc, đọc lại, trong lòng vẫn dạt dào cảm xúc!

Quê hương là nguồn thi cảm mãnh liệt, sâu sắc trong hồn thơ Tế Hanh. Vào tuổi 18 nhà thơ đã có bài thơ “Quê hương” nổi tiếng. Đến năm 35 tuổi, Bắc – Nam bị chia cắt, sống ở miền Bắc, Tế Hanh viết “Nhớ con sông quê hương”.

Bài thơ là những hoài niệm tuôn trào. Âm điệu thanh, nhịp thơ dồn dập, cảm xúc lúc thì kìm nén, lúc thì trôi chảy với nỗi nhớ sâu nặng dòng sông thơ ấu và mảnh đất quê hương bao đời.

Phần đầu là 22 dòng thơ viết về hình ảnh con sông nơi quê nhà trong ký ức của nhà thơ. Con sông “xanh biếc”, với “nước gương trong”, với hàng tre xanh soi bóng. Cảnh vật đơn sơ mà trữ tình:

“Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre”.

Đó là dòng sông thời thơ ấu với những bình minh, những hoàng hôn đầy ắp ký ức của một thời thơ bé. Hình ảnh “bầy chim non…” trong đoạn thơ là một sáng tạo độc đáo. Việc sử dụng điệp ngữ làm cho âm điệu câu thơ da diết, bồi hồi:

“Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu,

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông”.

Hình ảnh nhân hoá đã làm con sông như có một đời sống, một tâm hồn riêng:

“Tôi đưa tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ”.

Câu thơ sóng đôi, sử dụng nghệ thuật đối và nhân hoá đã khắc hoạ đầy xúc động sự gắn bó và yêu thương dòng sông tuổi thơ. Có bao kỉ niệm ngày thơ ấu gắn bó bên con sông quê hương. Từ đó mà cuộc đời bắt nguồn từ dòng sông và “Vẫn trở về lưu luyến bên sông”, bởi lẽ:

“Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”.

“Tắm” không chỉ là tắm mát, mà còn là nghĩa tình yêu thương, là thuỷ chung cả đời. Từ dòng sông thơ ấu, Tế Hanh bộc lộ tình yêu với quê hương và miền Nam thân thiết. Giọng thơ với âm điệu tự hào:

“Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ,

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu”.

Phần thứ 2 gồm 10 câu thơ, âm điệu thơ bồi hồi nhung nhớ quê cha đất tổ miền Nam sâu nặng. Nỗi nhớ dai dẳng “nghe trái tim thầm nhắc – hai tiếng thiêng liêng – hai tiếng miền Nam”. Với phép điệp ngữ – trùng điệp, Tế Hanh đã bày tỏ rất hay và cảm động nỗi nhớ thương: “Tôi nhớ không nguôi… Tôi quên sao được… Tôi nhớ cả…”. Quê hương ấy có một màu trời trong xanh, một sắc vàng tươi của nắng. Hình ảnh thơ vừa cụ thể, vừa trừu tượng… đó là lòng nhớ thương khôn nguôi:

“Tôi nhớ không nguôi ánh nắng màu vàng,

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết”.

Nhớ dòng sông thơ ấu là nhớ đến nơi chôn rau cắt rốn. Và nỗi nhớ quê hương đã gắn bó với bóng hình con sông mang nặng nghĩa tình. Ở trước đó nhà thơ viết: “Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi”, xuống phần này, ông lại viết: “Hình ảnh con sông quê mát rượi – Lai láng chảy lòng tôi như suối tưới”. Từ đó ta thấy được con sông quê hương là con sông trong tâm tưởng của người thi nhân.

Phần thứ 3 gồm 6 dòng thơ, âm điệu thơ cảm thán xúc động. Tình cảm tràn ra, rồi dồn nén lại như một lời thề đinh ninh khắc sâu. Các điệp ngữ, các vần thơ trùng điệp biểu thị một ý chí sắt đá, một niềm tin mãnh liệt về thống nhất đất nước. Tình yêu con sông quê hương đã đi liền với tình yêu tổ quốc và niềm tin thống nhất nước nhà:

“Quê hương ơi! Lòng tôi cũng như sông

Tình Bắc Nam chung chảy một dòng

Không ghềnh thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương”.

Bác Hồ từng nói: “Miền Nam là máu của máu Việt Nam, là thịt của thịt Việt Nam, sông có thể cạn, núi có thể mòn, song chân lí ấy không bao giờ thay đổi!”. Có thể nhận ra rằng, tình cảm và ý chí ấy của Bác đã khúc xạ trong tác phẩm “Nhớ con sông quê hương” của Tế Hanh.

Có thể nói bài thơ “Nhớ con sông quê hương” là một thi phẩm tuyệt tác về ngôn từ nghệ thuật, là sự thăng hoa của tâm hồn. Sử dụng thể thơ tám chữ quen thuộc, nhà thơ đã thể hiện điêu luyện và đầy cảm xúc nỗi thương nhớ thủy chung với dòng sông tuổi thơ và với quê hương thân yêu.

Sinh ra và lớn lên trên mảnh đất miền Trung – Quãng Ngãi, một vùng đất cằn cỗi, quanh năm chỉ có gió và cát, một vùng quê nghèo. Do hoàn cảnh bắt buộc, ông rời xa quê hương từ thuở thiếu thời. Trong thời gian xa quê ông viết rất nhiều tác phẩm, chủ yếu là về quê hương, bằng tất cả những tình yêu, nỗi nhớ của mình. Một vùng đất đầy thơ mộng và rất đẹp trong thơ Tế Hanh.

Xa quê, xa cả con sông. Có thể nói đó là nỗi đau của ông. Qua những kỉ niệm, hồi tưởng về con sông trong “nỗi nhớ con sông quê hương”, Tế Hanh đã thể hiện một tình yêu quê hương tha thiết, mãnh liệt, một hình ảnh quê hương thân thiết, ruột rà.

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi tóc những hàng tre

Tâm hồn tôi là buổi trưa hè

Tỏa sáng dưới dòng sông lấp loáng

Và cũng thật tự nhiên khi những hồi tưởng của tác giả lại có sức lay động thật mãnh liệt đến độc giả. Khi không gian kỷ niệm hiện lên trong ngần, tỏa nắng và mát rượi, đó cũng là lúc quê hương hiện hữu gần gũi, quyện hòa với hồn người.

Có người ví một tác phẩm văn học như con người mà nội dung là thể xác, nghệ thuật là tâm hồn. Nếu quả như vậy thì đoạn thơ:

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu…….Vẫn trở về lưu luyến bên sông(Tế Hanh – Nhớ con sông quê hương)

là “con người-thơ” thực sự, kết hợp bởi cả thể xác và tâm hồn. Đoạn thơ in dấu ấn trong người đọc chính vì “tâm hồn” nghệ thuật đặc sắc được tác giả Tế Hanh sử dụng:

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy

Bầy chim non bơi lội trên sông

Lối dùng từ láy và đảo ngữ tạo cho hai câu thơ trên sự nhịp nhàng, uyển chuyển như nhịp đi của cảm xúc tâm trạng tác giả. Hơn thế nữa, lối đảo ngữ đó còn chạm khắc rất rõ nét trước mắt ta, hình ảnh bên con sông. Cảnh sinh động, rộn rã lạ thường:

…. ríu rít tiếng chim kêu…. chập chờn con cá nhảy

Cuộc sống của chim trên cạn, cá dưới nước được tái hiện linh hoạt, giàu hình ảnh. Từ láy “ríu rít” gợi ra âm thanh trong trẻo, đông vui, “chập chờn” ghi lại hình ảnh từng chú cá nhảy lên rồi lại lặn xuống. Cảnh thật vui tươi, sống động.

Bầy chim non bơi lội trên sông

Lối vật hóa kết hợp cùng ẩn dụ một cách hài hòa, nhuần nhị đã diễn đạt khá thành công ý nghĩ về sự thơ ngây, hồn nhiên của tuổi thơ tác giả. Trong hồi ức của ông, ngày đó, ông và bạn bè hết sức vô tư và non dại, cứ ngây thơ như “bầy chim non”. Nghệ thuật đó còn bộc lộ cả tình yêu, thái độ trìu mến của nhà thơ với những kỉ niệm thời niên thiếu.

Chỉ một khổ thơ bốn câu nhưng đã nói với chúng ta bao điều về tuổi thơ tác giả. Đó là tuổi thơ hòa mình với tiếng chim trong veo, hót “ríu rít”, gắn với con cá, mặt nước, bạn bè… thật đẹp, thật đáng nhớ, đáng yêu:

Tôi giơ tay ôm nước vào lòng

Sông mở nước ôm tôi vào dạ

Thật khó tìm được bài thơ nào viết về con sông mà có những hình ảnh tuyệt đẹp, hết sức độc đáo đó. Nghệ thuật nhân hóa, ẩn dụ kết hợp nhuần nhuyễn. Từ hình ảnh thực: tác giả ôm nước và tắm giữa lòng sông, nhà thơ đã nâng lên thành hình ảnh đặc sắc, có tầm nghĩa khái quát cao hơn. Đó là con người tác giả và con sông rất gắn bó với nhau, mật thiết như là anh em, máu thịt của nhau.

Cả hai đến với nhau cùng nhau giao hòa cộng hưởng, dành cho nhau khoảnh khắc tuyệt diệu nhất của tuổi trẻ. Phải yêu sông lắm, thực sự gắn bó với sông, Tế Hanh mới có được kỉ niệm, và lưu giữ được những kỉ niệm đó, gửi gắm được vào những dòng thơ tuyệt vời, giàu hình ảnh đến như vậy.

Đoạn thơ khép lại:

Chúng tôi lớn lên mỗi người một ngả

Kẻ sớm hôm chài lưới bên sông

Kẻ cuốc cày mưa nắng ngoài đồng

Tôi cầm súng xa nhà đi kháng chiến

Nhưng lòng tôi như mưa nguồn gió biển

Vẫn trở về lưu luyến bên sông

Từ “kẻ” được lặp đi lặp lại đến hai lần, nó vừa có ý nghĩa nhấn mạnh về sự chia xa, tản mát của bạn bè, vừa ẩn chứa sự tiếc nuối vô hạn của tác giả vì kỉniệm tuổi thơ nay đành gác lại, trả về thời gian, dĩ vãng.

Khi so sánh “lòng tôi như mưa nguồn gió biển” hẳn nỗi nhớ trong lòng tác giả đang cuộn lên dâng tràn dào dạt. Hình ảnh ấy giúp ta “thấy” được nỗi nhớvốn vô hình vô ảnh, giúp ta nắm bắt được tâm trạng, nỗi lòng nhớ nhung của tác giả khi nghĩ về dòng sông ở quê hương.

Đoạn thơ có cái gì như ngậm ngùi, chua xót, nuối tiếc những kỉ niệm ấu thơ. Không buồn sao được khi chuỗi ngày tươi đẹp gắn liền với dòng sông quê hương giờ không thể nào, không bao giờ có lại được. Tác giả tiếc như tự mình đánh mất một cái gì vô cùng quý giá, vô giá. Kỉ niệm với bao khoảnh khắc “khi bờ tre…”, “khi mặt nước…”, điệp từ “khi” chỉ ra bao khoảng thời gian giờ đành im lặng nghẹn ngào.

Đoạn thơ trên, với nghệ thuật đa dạng, phong phú đã ghi lại tấm lòng “nhớ con sông quê hương” của tác giả, và đó cũng đồng thời là nỗi nhớ, tình yêu nước thiết tha, sâu nặng của tác giả, người con đất Việt.

Tôi hôm nay sống trong lòng miền Bắc

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng, hai tiếng “miền Nam”

Tôi nhớ không nguôi ánh sáng màu vàng

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết…

Có những trưa tôi đứng dưới hàng cây

Bỗng nghe dâng cả một nỗi tràn đầy

Hình ảnh con sông quê mát rượi

Lai láng chảy, lòng tôi như suối tưới

Quê hương ơi! lòng tôi cũng như sông

Tình Bắc Nam chung chảy một dòng

Không gành thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước của quê hương

Tôi sẽ về sông nước của tình thương

Đối với Tế Hanh, quê hương luôn là bông hoa đẹp nhất trong vườn hoa… Dù ở phương trời nào lòng ông vẫn nhớ quê hương, nó luôn dạt dào, cháy bỏng trong ông khiến nhà thơ thấy được hình ảnh quê hương liên tục hiện ra. Quê hương chính là sức sống của ông, ở một khía cạnh nào đó, ta lại thấy tình yêu quê hương của Tế Hanh rất đa chiều và phức tạp. Lúc da diết, ngập tràn với “Nhớ con sông quê hương”, nhưng lúc khác lại cho người đọc thấy một hồn thơ trẻ trung phơi phới của “Quê hương”.

Nhưng dù ở góc độ, khía cạnh nào thì nó đều ẩn chứa một tình yêu, nỗi khát khao đoàn tụ, bày tỏ khát vọng gặp gỡ cụ thể. Không như thơ Huy Cận, Lưu Trọng Lư đầy chất mộng ảo, không như thơ Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên hun hút sầu thương, thơ Tế Hanh trong sáng, khoẻ mạnh, đắm đuối rất thực. Bởi ông có một vùng quê bằng xương, bằng thịt, mà ông luôn dõi theo bằng đôi mắt rất thực, bằng trái tim có địa chỉ rõ ràng.

Có thể nói những bài thơ về quê hương trước và hai mươi năm sau Cách mạng Tháng Tám của Tế Hanh đã cất lên một tiếng ca trong trẻo, nồng nàn, thơ mộng về con sông hiền hòa đã. Mỗi chúng ta một lần nữa vui mừng khi được giao tiếp với một hồn thơ khoẻ mạnh, trong sáng song lại rất đỗi bình dị mà sâu sắc.

Nó không hề làm nặng đầu ta với những bóng dáng siêu hình hay những vô thức u minh, nó chắp cánh mộng mơ, bồi đắp cho mỗi chúng ta tình yêu quê hương thắm thiết, là điểm trở về bình yên của ta trong cuộc đời nhiều bươn trải, cũng là sự thôi thúc ta vươn lên.