Khỉ là một những loài động vật 4 chân thuộc lớp thú và bộ linh trưởng. Khỉ có ba nhóm lớn: Là khỉ Tân Thế giới, khỉ Cựu Thế giới, khỉ không đuôi. Có khoảng 264 loài khỉ. Một số loài giống khỉ không đuôi như tinh tinh hay vượn thường được gọi là khỉ trong ngữ cảnh bình dân, tuy rằng các nhà sinh học không xếp chúng vào các loài khỉ. Tuy nhiên, không có một đặc điểm nào là duy nhất mà tất cả các loài khỉ đều có mà các loài khác không có.

Một số con khỉ sống trên mặt đất, trong khi những con khác sống trên cây. Các loài khỉ khác nhau ăn các loại thực phẩm như trái cây, côn trùng, hoa, lá và các loài bò sát. Hầu hết những con khỉ có đuôi.

Giống khỉ nhỏ con nhất thế giới loài khỉ với con đực trưởng thành có trọng lượng từ 120 đến 140 gram. Trong khi giống khỉ lớn nhất thế giới loài khỉ con đực trưởng thành có trọng lượng lên đến 35 kg.

Thuật ngữ “khỉ” đôi khi được sử dụng chung cho mọi động vật thuộc gia đình linh chưởng này, nhưng sự thật là khỉ thuộc về một nhánh tiến hóa hoàn toàn khác so với tinh tinh (với các đại diện như tinh tinh, đười ươi và người) và bộ bán hầu (với các đại diện như vượn cáo, cu li, khỉ lùn).

Điểm khác nhau dễ thấy nhất giữa khỉ và tinh tinh là ở phần đuôi. Hầu hết khỉ đều có đuôi trong khi tinh tinh không có đuôi. Ngoài ra tinh tinh dựa nhiều vào thị lực hơn là khứu giác trong đời sống hàng ngày, nên mũi của chúng ngắn hơn và to hơn mũi khỉ. Trong đời sống hàng ngày, tinh tinh hoặc vượn thường tung người từ cành cây này sang cành cây khác, trong khi khỉ không thể làm vậy.

Đười ươi là loài vật có tuổi thơ dài hơn bất kỳ loài động vật nào khác trên thế giới. Đười ươi con được mẹ chăm sóc cho đến tận 6 tuổi, và thường còn sống cùng mẹ thêm vài năm nữa. Những con đười ươi cái có thể sống cùng mẹ tới hơn 10 năm.

Đười ươi mẹ phải làm một “chiếc giường” mới để ngủ vào mỗi đêm. Điều này đồng nghĩa là trong đời mình, bà mẹ đười ươi sẽ xây được khoảng 30.000 nghìn “chiếc giường” trong đời! Các bà mẹ đười ươi dạy các con của chúng từ A đến Z, từ dựng tổ đến cách tìm mồi hiệu quả nhất…

Hầu như toàn bộ khỉ hoang dã trên thế giới sống tập trung tại 4 khu vực: Nam Mỹ, Trung Mỹ, châu Á và châu Phi. Ngoại lệ duy nhất là loài khỉ hoang Barbary, sống trên đảo Gibraltar. Phân tích ADN cho thấy loài khỉ này có nguồn gốc từ Bắc Phi.

Hiện chỉ còn khoảng 300 cá thể khỉ Barbary tại đây, và để bảo vệ, chính quyền địa phương có thể phạt tới 800 USD nếu ai đó cho khỉ ăn, để ngăn chúng không bị lệ thuộc vào loài người.

Khỉ Barbary thường sinh con vào khoảng cuối mùa xuân, đầu mùa hè. Chỉ cần khỉ con được 3 ngày tuổi là khỉ mẹ đã có thể chọn một con đực nào đó trong đàn để giao nhiệm vụ nuôi khỉ con. Khi mới chào đời, khỉ con nhận được sự quan tâm của tất cả các thành viên trong đàn. Loài vật này luôn xem việc đón chào thành viên mới là một sự kiện trọng đại.

Mỗi con khỉ Barbary đực đều có một vài đối tượng để chúng theo đuổi. Nếu mọi chuyện diễn ra tốt đẹp trong mùa đông thì đôi khỉ sẽ kết thân với nhau khi mùa xuân tới. Chăm sóc khỉ nhỏ luôn là cơ hội tốt nhất để khỉ đực thể hiện tình cảm với khỉ cái. Đây là cũng cách mà chúng chứng tỏ với đối phương rằng mình là một con khỉ đực rất có trách nhiệm đối với thế hệ sau.

Phân bố tại khu vực châu thổ sông Amazon, Nam Mỹ, khỉ đuôi sóc là loài khỉ nhỏ nhất thế giới, với cân nặng của một con trưởng thành chỉ khoảng 100g.

Khỉ đuôi sóc thuộc về giống loài thuộc bộ linh trưởng và nằm trong 22 loài khỉ Tân Thế giới, sinh sống hầu hết ở khu vực Nam Mỹ. Loài khỉ đuôi sóc lùn được tìm thấy trong rừng nhiệt đới của Brazil, Ecuador, Peru và Columbia. Hầu hết các loại khỉ này đều có nguy cơ tuyệt chủng cho đến khi có phong trào nuôi loài khỉ này như thú cưng thì chúng mới thoát nạn, mặc dù vậy, đây là động vật hoang dã nên không thể thuần hóa.

Trong môi trường tự nhiên khỉ đuôi sóc di chuyển rất nhanh nhẹn, vì thế rất khó để có thể bắt gặp được loại khỉ này. Trong môi trường nuôi nhốt, khỉ đuôi sóc có dáng vẻ nhỏ và khá xinh xắn, đáng yêu nên người nuôi rất thích nâng niu, vuốt ve chúng trên tay, cho khỉ con bú bình... Thức ăn chủ yếu của khỉ đuôi sóc là côn trùng, lá cây, trái cây chín.

Khỉ đầu chó hay khỉ chó là loài động vật thuộc Bộ Linh trưởng, đã phát triển thành 5 loài khác nhau, trải dài từ Rừng xavan Châu Phi tới Trung Đông. Chúng là một trong những loài khỉ lớn nhất thế giới, con đực có thể nặng tới 37 kg và cao 100 cm chưa kể đuôi. Khỉ đầu chó khác nhau về kích thước và trọng lượng tùy vào từng loài.

Chúng có mõm giống chó, cơ thể nặng nề, cơ hàm khỏe mạnh với các răng nanh sắc nhọn, hai mắt gần nhau. Chúng có bộ lông dày ngoại trừ khuôn mặt và cặp mông trụi lông giúp chúng có thể ngồi một cách thoải mái. Khỉ đực còn xuất hiện cái bờm lớn màu trắng. Loài khỉ đầu chó biểu hiện dị hình về giới tính thông qua kích thước cơ thể, màu sắc và sự phát triển của răng nanh.

Khỉ uakari sống tại các khu rừng nhiệt đới Amazon nổi bật với khuôn mặt đỏ cùng đầu hói. Theo các nhà khoa học, đặc điểm này xuất hiện trong quá trình tiến hóa của khỉ uakari để chống chọi với bệnh sốt rét. Nhìn chung một con khỉ uakari có sắc mặt càng rực rỡ thì sức khỏe càng tốt. Những con khỉ nhiễm bệnh sốt rét sẽ có màu sắc mặt nhợt nhạt hơn, và sẽ khó khăn trong việc tìm bạn tình giao phối.

Không giống như các loài khỉ khác, Uakari có đuôi rất ngắn nhưng lại cực kỳ nhanh nhẹn trong quá trình di chuyển, truyền cành bằng cách sử dụng hai tay và hai chân.

Chúng sống trong một đàn lớn và được phân cấp xã hội khá rõ ràng. Một đàn khoảng 100 con, ban ngày sẽ phân chia từng tốp từ 5-10 con đi ăn, số còn lại sẽ canh chừng, ban đêm chúng sẽ lên những tán cây to và ngủ tại đó. Vào mùa khô, khỉ Uakari thường xuống đất để tìm kiếm các hạt ngũ cốc hoặc trái cây rơi xuống đất. Nhưng vào mùa mưa, nước sông dâng lên chúng sẽ phải sống trên cây.

Thức ăn của khỉ Uakari mặt đỏ thường là trái cây, các loài thực vật và một số loài côn trùng. Chúng sở hữu phần hàm rất khỏe, có thể nghiền nát những hạt cứng để lấy đi phần nhân.

Khỉ mũ được tin là loài thông minh nhất trong các loài khỉ sinh sống tại Trung và Nam Mỹ. Đây cũng được cho là một trong những loài linh chưởng đầu tiên ngoài tinh tinh từng được ghi nhận biết tự tạo công cụ để sử dụng.

Ví dụ thường thấy nhất đó là khi khỉ mũ đặt hạt dẻ lên một tảng đá và dùng một hòn đá khác để đập, lấy nhân hạt dẻ bên trong. Ngoài ra, những con khỉ mũ còn biết nghiền nát những con côn trùng nhiều chân và bôi lên người trong mùa có nhiều muỗi, để tránh bị muỗi đốt.

Phạm vi phân bố của chúng bao gồm Trung Mỹ và khu vực phía Nam của Nam Mỹ và Bắc Argentina. Tên của chúng xuất phát từ một nhóm các tu sĩ Giáo hội Công giáo, thuộc nhánh của dòng Phanxicô, những người mặc áo choàng nâu có mũ trùm kín đầu. Khi các nhà thám hiểm tới châu Mỹ vào thế kỷ XV, họ đã nhìn thấy chúng giống như những tu sĩ Công giáo, vì thế đã đặt tên cho chúng là khỉ mũ.

Với khỉ, việc bới lông bắt bọ và nhặt bụi bẩn khỏi người một con khác trong đàn không hề nhằm mục đích vệ sinh cá nhân, mà đó là cách thể hiện tình cảm và sự yêu thương. Tất nhiên khỉ không phải loài duy nhất có lối cư xử này. Ngoài các loài linh chưởng khác, mèo, vẹt, ngựa, dơi cùng nhiều động vật khác cũng có những cách bày tỏ sự thân thiện tương tự.

Loài khỉ thường thể hiện tình yêu thương của mình đến đồng loại qua những hành động này. Chúng nằm co rúc vào nhau khi thời tiết lạnh, chải lông hay dùng tay vạch lông của nhau để nhặt chấy, rận, bụi đất, các loài côn trùng hay da khô. Không chỉ giúp nhau vệ sinh cơ thể, nhặt sạch ký sinh trùng, hành vi chải lông của loài khỉ còn mang thông điệp thân thiện của chúng dành cho nhau.

Tuy nhiên, cuộc sống của loài khỉ đôi khi xảy ra rất nhiều tranh cãi. Chúng cũng tỏ ra cáu gắt, giận dữ bằng cách nhe răng và nhép môi khi đối mặt với kẻ thù. Đây là hành động đe dọa đối phương và cũng là một cách thể hiện tinh thần sẵn sàng chiến đấu.

Với cường độ lên tới 128 decibel, tiếng khỉ rú có thể đi xuyên rừng rậm tới gần 5km. Âm thanh này chính là một phần không thể thiếu trong đời sống xã hội của loài khỉ Nam Mỹ.

Theo kênh National Geographic, những con khỉ đực lớn có cổ họng rộng cùng buồng thanh quản giống như vỏ sò, giúp nâng cao âm lượng. Tiếng ồn nó tạo ra sẽ là một thông điệp rõ ràng gửi đến những con khỉ khác: lãnh thổ này đã có một chiến binh chiếm đóng.

Đặc biệt, khỉ rú (Howler monkey) được mệnh danh là loài vật sống trên cạn to mồm nhất. Tiếng rú rĩ của chúng có âm lượng lên tới 140 deciben, tương đương tiếng súng hoặc pháo nổ. Không ngạc nhiên lắm khi khỉ rú đực dùng khả năng đặc biệt này để hấp dẫn khỉ rú cái.

Khỉ rú được coi là một trong những loài có kích thước lớn nhất trong các loài khỉ. Trước kia, chúng từng được liệt kê vào họ Cebidae nhưng sau này chuyển thành họ Atelidae. Những con thú này nổi tiếng với tiếng hú hét cực lớn và khả năng đi bộ 4 km qua cả cánh rừng nhiệt đới rậm rạp.

Loài khỉ tại Nhật, hay khỉ tuyết như cách gọi thân mật, đã tiến hóa để thích nghi với mọi điều kiện khí hậu, từ cận nhiệt đới tới cận cực. Và một trong những địa điểm lui tới thường xuyên của chúng là Công viên khỉ Jigokudani, tại thị trấn Yamanouchi, tỉnh Nagano của Nhật.

Khỉ tuyết chủ yếu tắm nước nóng để giữ nhiệt cơ thể trong mùa đông, nhưng chúng cũng có thể làm vậy trong các mùa khác. Tuy nhiên nước nóng không phải yếu tố thiết yếu với sự tồn tại của loài này, do lớp lông dày của chúng đủ để chống chọi với mùa đông. Do đó, tắm rõ ràng là một hoạt động thư giãn, bắt nguồn từ sự sảng khoái, kết nối cộng đồng trong đàn khỉ.

Những con khi tuyết sinh sống ở những vùng lạnh giá hơn thường có xu hướng nặng hơn. Chiều cao của khỉ đực vào khoảng 57 cm, trong khi khỉ cái là 52 cm. Đuôi của chúng chỉ dài khoảng 9–10 cm ở khỉ đực và khoảng 8 cm với khỉ cái. Chúng có một khuôn mặt không phủ lông với nước da màu hồng nhạt. Phần còn lại của cơ thể được bao phủ trong lớp lông dày rậm, thường là màu nâu, xám hoặc vàng. Bộ lông của chúng có thể trở nên dày rậm hơn khi thời tiết trở nên lạnh giá.

Đối với loài khỉ, cái đuôi đóng vai trò rất quan trọng. Hầu hết loài khỉ sống trên cây, vì thế, để giữ thăng bằng khi nhảy từ cành cây này sang cành cây khác, khỉ sẽ phải nhờ đến cái đuôi của mình. Tuy có nhiều kích thước và hình dạng khác nhau nhưng cái đuôi của tất cả các loài khỉ trên thế giới đều có thể cầm nắm được. Như vậy, cái đuôi có chức năng tương tự như bàn tay, giúp chúng leo trèo qua các cành cây. Đuôi của loài khỉ tân thế giới thường dài hơn và khéo léo hơn các loài khỉ cổ thế giới.

Nhiều loài khỉ cổ thế giới sống trên mặt đất có đuôi ngắn và lớp da mông xù xì. Với chúng, việc sở hữu một cái mông màu hồng rực rỡ trở thành niềm tự hào và sẵn sàng phô trương cho những con khác chiêm ngưỡng.

Loài khỉ sở hữu đến 3 cách di chuyển. Khi bước đi và chạy, chúng sử dụng cả 2 tay và 2 chân. Trong khi đó, khi ở trên cây, chúng chỉ dùng 2 chi trước để chuyền từ cành cây này sang cành cây khác.Trong trường hợp di chuyển trên cây, cái đuôi của loài khỉ giúp chúng giữ thăng bằng rất tốt.

Khỉ có thể ghi nhớ nhận dạng khuôn mặt. Các nghiên cứu cho thấy rằng con người và khỉ đều có khả năng nhận dạng khuôn mặt. Những con khỉ sử dụng các quy trình tổng thể để nhận diện một khuôn mặt.

Khỉ có khả năng nhớ lại những ký ức. Các nghiên cứu đều chỉ ra rằng những con khỉ có khả năng nhớ lại các kỷ niệm giống như con người. Các nhà khoa học đã đưa những con khỉ đi thử nghiệm và kết luận rằng những con khỉ có bộ nhớ tương đương bộ nhớ của con người.

Ngoài ra, khỉ là loài động vật thông minh với chỉ số IQ là 174.

Khỉ vòi được bình chọn là động vật xấu xí nhất hành tinh, nó đứng ở vị trí xấu thứ ba. Với cái bụng to như cái chậu do là dạ dày của chúng chia thành nhiều ngăn, mỗi ngăn chứa một loại enzim khác nhau để tiêu hóa thức ăn. Do lá cây không có nhiều chất dinh dưỡng nên con khỉ dùng cả ngày để hái lá cây nhằm lắp đầy cái dạ dày nhiều ngăn của chúng, điều đó càng làm cho cái bụng càng to lớn hơn.

Chiếc mũi to đùng với chiều dài lên tới 18 cm chính là công cụ để khỉ vòi tán tỉnh những con cái. Các nhà khoa học cho rằng những cơ quan khổng lồ của khỉ vọt đã khiến cho tiếng gọi nhau của loài này vang xa hơn, nhờ đó chúng có thể gây ấn tượng với khỉ cái và dọa nạt “tình địch” của chúng. Cũng nhờ chiếc mũi này mà khỉ vòi có thể phát ra những âm thanh vang xa hàng trăm dặm.

Khỉ Vòi/ Khỉ mũi dài là loài động vật thuộc bộ Linh trưởng, Họ Cercopithecidae bề ngoài dễ nhận ra bởi chiếc mũi dài hơn bình thường, sinh sống ở đảo Borneo, các hòn đảo khác thuộc khu vực Đông Nam Á. Bên cạnh đó bộ lông màu nâu vàng, cam nhạt, cấu tạo dạ dày khác biệt được chia thành nhiều ngăn thức ăn khác nhau khiến bụng khỉ Vòi rất to.