Chùa Tam Sơn
Chùa Tam Sơn tên chữ là Cảm Ứng tự thuộc làng Tam Sơn, xã Tam Sơn. thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Tam Sơn là một làng có lịch sử lâu đời, nổi tiếng truyền thống văn hiến và cách mạng. " Tam Sơn ba núi sáu làng/ Chùa trên, chợ dưới rộn ràng đông vui".
Gọi là Tam Sơn vì ba ngọn núi đột khởi ở giữa vùng đồng bằng: Núi Vường, núi Giữa và núi Chùa. Đây là ngôi làng duy nhất ở nước ta thời phong kiến có đủ "Tam Khôi" những người đạt học vị cao nhất trong khoa cử là Trạng nguyên, Bảng nhãn và Thám hoa. Đó là Trạng nguyên Nguyễn Quán Quang - vị Trạng nguyên khai khoa thi nhà nước phong kiến chính thức đặt học vị này. Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu, Bảng nhãn Ngô Thầm và Thám hoa Ngô Sách Tố.
Thống kê các bậc khoa bảng ở Tam Sơn thì có tới 20 vị Tiến sĩ và hàng chục người đỗ Trung khoa và Tiểu khoa, hầu hết đều ra làm quan, cống hiến tài đức cho quê hương, đất nước. Tam Sơn là quê hương của đồng chí Ngô Gia Tự, người chiến sĩ cộng sản lỗi lạc của Đảng, một trong những người có công sáng lập Đảng cộng sản Việt Nam.
Làng Tam Sơn chính là quê hương của phong trào thiếu niên nghìn việc tốt thời chống Mỹ. Chùa Tam Sơn là nơi đón tiếp Bác Hồ về thăm và chúc tết cán bộ, nhân dân địa phương vào đầu xuân Đinh Mùi (1967). Những truyền thống lịch sử và văn hiến tiêu biểu của làng Tam Sơn đã để lại dấu tích ở chùa Tam Sơn và lễ hội truyền thống của làng hàng năm được diễn ra tại chùa.
Chùa Tam Sơn dựng trên đỉnh núi Tam Sơn nên cũng mang tên núi chùa. Những di tích và các tài liệu về ngôi chùa này cho biết: chùa có từ rất lâu đời, theo sách "Thiền uyển tập anh" - ( Nhà xuất bản Văn học - 1990 ) thì chùa được xây dựng từ cuối thời Tiền Lê, đầu thời Lý (khoảng thế kỉ thứ X - XI) lúc đầu có tên là chùa Ba Sơn và là trung tâm phật giáo lớn thời nhà Lý, nơi hành đạo của nhiều bậc cao tăng như Đa Bảo, Định Hương, Viên Chiếu, Bảo Tích, Minh Tâm, Vạn Hạnh...
Đặc biệt chùa Tam Sơn là nơi trú ngụ và ăn học của Lý Công Uẩn dưới sự chỉ bảo của Thiền sư Vạn Hạnh để sau đó trở thành vua Lý Thái Tổ - vị vua khai mở nền văn minh Đại Việt. Đến năm 1063 vua Lý Thánh Tông cho xây dựng lại với quy mô lớn hơn và có tên chùa Cảm Ứng. Cũng là nơi các vị công chúa, cung phi, tôn nữ nhà Lý đến vãn cảnh.
Hiện nay vẫn còn dấu vết Am hoa viên tương truyền là nơi công chúa Thuận Dương, Nguyên Phi Thuần Châu, Bảo Châu từng đến dạo chơi ở hành lang phí Tây của chùa. Nét độc đáo của chùa Tam Sơn không chỉ là nơi thờ phật mà còn thờ các danh nhân khoa bảng của quê hương, nơi qua lại hoạt động cách mạng của đồng chí Ngô Gia Tự. Với những giá trị lịch sử văn hóa tiêu biểu, chùa Tam Sơn đã được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1992.
Lễ hội chùa Tam Sơn là hoạt động tâm linh và văn hóa cộng đồng, thể hiện tập trung và tiêu biểu truyền thống lịch sử văn hóa làng Tam Sơn. Lễ hội diễn ra từ ngày mồng 9 đến ngày 12 tháng giêng âm lịch là lễ hội lớn nhất được dân làng chuẩn bị chu đáo và tiến hành rất trang nghiêm, trọng thể, vui tươi và sống động.
