Nguyên Phi Ỷ Lan
Nguyên Phi Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Khiết sinh năm Giáp Thân (1044) quê ở làng Thổ Lỗi, Gia Lâm, Hà Nội ngày nay. Bà sinh ra trong một gia đình làm ruộng, có nghề trồng dâu nuôi tằm, sống giản dị theo nếp nhà đảm đang, tháo vát mọi việc.Tuy không biết võ công, cũng không trực tiếp cầm quân ra trận nhưng cuộc đời của Nguyên Phi Ỷ Lan gắn chặt với sự nghiệp của hai đời vua anh kiệt là Lý Thánh Tông và Lý Nhân Tông. Sử chép rằng sau khi vua Lý Thánh Tông lấy nàng về làm thiếp thì được nhà vua phong lên hàng phi và gọi là Ỷ Lan (dựa vào cây lan). Nhờ thông minh, ham học hỏi, nàng hiểu biết được nhiều chính sự và chia sẻ cùng vua những việc triều chính khó khăn, Vì thế, vua càng ngày càng tin tưởng người con gái dân dã ấy và thường bàn luận với nàng những lúc gặp vấn đề nan giải. Mãi hơn 3 năm sau Ỷ Lan mới sinh Thái tử đặt tên là Càn Đức.
Nguyên Phi Ỷ Lan được sử sách ghi lại và truyền tụng bắt đầu từ sự kiện vua Lý Thánh Tông trước mặt bá quan đã trao quyền trị nước cho nàng, còn Thái sư Lý Đạo Thành được cử làm phụ chính sau đó vua cùng Nguyên soái Lý Thường Kiệt và binh sĩ lên đường viễn chinh (1069). Nắm quyền chính sự trong tay, Ỷ Lan để ý đến mọi lĩnh vực từ kinh tế đến xã hội, văn hóa. Bà chú trọng đến nông nghiệp, mở kho phát chẩn cho vùng đói, lấy việc “con trâu là đầu cơ nghiệp” để phát triển nghề nông, phát triển thêm nghề thủ công dệt lụa, gốm sứ. Cuộc sống nhân dân ngày càng sung túc, do đó các trò vui chơi giải trí cũng được chú trọng. Bà phát triển nghề múa rối nước để ca ngợi cuộc sống thanh bình. Vua Lý Thánh Tông cũng lấy bà làm tấm gương để xông pha chiến trận. Nhìn thấy bà là người bản lĩnh, giỏi giang, vua càng thêm tin yêu.
Khi Lý Thánh Tông băng hà, Thái tử còn nhỏ lên ngôi, bà cũng tham gia nhiếp chính, buông rèm điều hành chính sự dưới sự giúp đỡ của Lý Thường Kiệt, Linh Nhân Hoàng thái hậu Ỷ Lan quyết định mọi việc đều chu toàn, không ai oán thán. Nhờ đoàn kết, quân Đại Việt đã đẩy lùi được quân Tống ra khỏi bờ cõi. Từ đấy, đất nước bình yên, nhân dân sống trong cảnh thái bình. Năm 1117, bà từ trần và được hỏa táng ở Thọ Lăng, phủ Thiên Đức (đền Lý Bát Đế, Bắc Ninh ngày nay).
Tuy cuộc đời bà có một sai lầm trong việc tranh giành quyền lực (bắt bà Thượng Dương Thái hậu cùng 72 thị nữ phải chết theo để hầu vua Lý Thánh Tông khi ông băng hà) nhưng bà đã giúp chồng con xây dựng đất nước ngày một hưng thịnh và đem lại cuộc sống ấm no cho muôn dân. Bà đã được dân chúng tôn làm Quan Âm Nữ, góp phần làm sáng danh cho phụ nữ Việt Nam.
