Trạng nguyên đầu tiên - Nguyễn Quán Quang
Có nhiều ghi chép khác nhau về Trạng Nguyên đầu tiên nước Việt. Tuy nhiên, các kì thi chưa lấy Trạng Nguyên chỉ gọi là Nhất giáp. Vì thế, danh sách 47 Trạng Nguyên ở Văn Miếu Quốc Tử Giám ghi danh Nguyễn Quán Quang là Trạng Nguyên đầu tiên vì đỗ đầu khoa thi “Tiến sĩ” năm 1246.
Nguyễn Quán Quang - người xã Tam Sơn, huyện Đông Ngàn, Kinh Bắc, nay là xã Tam Sơn, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Sinh ra trong một gia đình nghèo không có tiền học nên lúc bé thường lân la ngoài cửa lớp nghe thầy dạy học trò trong làng học sách Tam tự kinh rồi dùng gạch non viết lên nền gạch. Vì thế dân gian gọi là “Thần đồng” học lỏm. Sân nhà thầy giáo có nét chữ như rồng hay phượng múa và thầy giáo nhận vào học vì mến tài chữ, tài học của ông. Quán Quang nổi tiếng thông minh, học giỏi và thông thạo từ lầu thông kinh sử đến ứng khẩu thành thơ, đàm đạo việc đời uyên bác. Ông liên tiếp đỗ đạt kì thi Hương, thi Hội cho đến kì thi Đại Tỷ thủ sĩ, ông cũng đậu Trạng nguyên. Người đời gọi ông là Tam nguyên. Ngày nay, nhắc đến những vị Trạng nguyên, người đời thường nhắc đến Nguyễn Hiền – trạng nguyên trẻ nhất – ít người biết đến Quán Quang và câu chuyện về ông.
Truyện kể rằng sau khi vinh quy bái tổ, ông được vua tin tưởng ra chiếu cử sang thương nghị với giặc. Tên tướng giặc nổi tiếng kiêu hùng và thâm hiểm. Nhân đi qua ao bèo, hắn vớt một nắm bèo lên và bóp nát, tỏ ý coi thường nước Việt như một nắm bèo non yếu ớt, dễ bị nóp nát, đè bẹp. Hiểu thâm ý tướng giặc, Quán Quang nhặt một hòn đá ném xuống ao bèo. Bèo dạt ra một khoảng rồi lại tụm kín mặt ao với thâm ý rằng: Người Việt luôn đoàn kết để bảo vệ đất nước, giang sơn, không một sức mạnh nào có thể trấn át, đè bẹp hay khuất phục được. Tướng giặc tím mặt giận lắm mà đành hoãn binh không dám tiến quân xâm lược nước ta ngay. Ông cũng nổi tiếng là người thanh liêm, cương trực, hết lòng vì dân vì nước và có nhiều công lao, cống hiến cho đất nước. Đến khi tuổi già, ông về quê mở trường dạy học, sống một đời thanh đạm. Sau này ông mất, nhân dân lập đền thờ trên núi Viềng và gọi là đền Thành hoàng. Để tưởng nhớ, hàng năm ngày 22 tháng Chạp âm lịch, dân làng lại tổ chức “Tế phong mã” để nhớ tới vị Trạng nguyên đầy tài năng và ân đức cũng là để nhắc cho thế hệ sau này tiếp nối truyền thống hiếu học của tổ tiên.
