Bài tham khảo số 5
Ngoài khát vọng làm chủ thiên nhiên xung quanh, con người còn muốn chinh phục các vị thần - tượng trưng cho quyền lực tuyệt đối. Trong hệ thống văn học Việt Nam, sử thi là thể loại văn học lâu đời nhất. Sử thi nảy sinh và tồn tại trong đời sống của các dân tộc ít người, không chỉ với tư cách một tác phẩm nghệ thuật mà còn là tượng đài lịch sử, cuốn sách bách khoa toàn thư của bộ phận dân tộc đó. Sử thi “Đam San” hay còn gọi là "Bài ca chàng Đăm Săn", là sử thi dài nhất của người Ê Đê, thể hiện những mong ước, nguyện vọng của nhân dân lúc bấy giờ. Rõ nét nhất là đoạn trích “Đăm Săn đi bắt Nữ Thần Mặt Trời”. Đó là khát vọng nguyên thủy nhất mà qua nhân vật Đăm San, dân tộc muốn thể hiện khát vọng chinh phục thiên nhiên.
Trong đoạn trích, Đăm Săn, nhân vật chính, sẽ chinh phục Nữ Thần Mặt Trời, giống như câu chuyện chúng ta đã học, Đam San vẫn là một thủ lĩnh mạnh mẽ và tự tin. Bối cảnh của câu chuyện là sau khi chàng đã chiến thắng Mtao Grư và Mtao Mxây để giải cứu Hơ Nhị, Hơ Bhị, Đăm Săn lúc này trở thành một tù trưởng giàu mạnh, vang danh đến thần, tiếng tăm lừng lẫy khắp núi rừng. Chàng ta đã đạt được tiền bạc và quyền lực, nhưng không dừng lại ở đó, chàng muốn kết hôn với Nữ thần Mặt trời để không ai dám trái ý chàng. Chàng vẫn quyết tâm ra đi để chinh phục Nữ thần Mặt Trời, muốn bắt nàng về làm vợ lẽ cho mình, để “từ người Ê-đê bên bờ sông cho đến người M'nông ở dưới thấp không còn một ai dám trái lời”, không một tù trưởng nào có thể sánh với chàng. Đăm Săn đã một mình đi suốt nhiều ngày liền, băng rừng vượt núi. Sau một quá trình dài nhưng khó khăn, càng đã đến được nơi ở của nữ thần. Tuy nhiên khi ngỏ lời, chàng đã bị từ chối vì nàng thân là “con của Thần” nên Nữ thần Mặt Trời. Sau đó, nàng cảnh báo Đăm Săn rằng chàng sẽ chết vào lúc mặt trời mọc, như sự trừng phạt của Thần tối cao dành cho con người. Chàng là một người cao ngạo, vẫn bình thản cho ngựa quay về. Sau đó, ứng với lời cảnh báo, khi mặt trời mọc, cả người và ngựa của Đăm Săn đều bị kéo chìm xuống bùn và biến mất.
Đoạn trích này đã làm nổi bật vẻ đẹp của Đam San, người tù trường tài ba, vĩ đại và giỏi giang. Chàng là người mà cả dân tộc Ê Đê gửi gắm nguyện vọng, khát khao và mơ ước. Vì vậy, quá trình vượt qua chặng đường dài gian khổ là hình ảnh con người chinh phục thiên nhiên. Với sức mạnh phi thường, một người đàn ông và một con ngựa đã vượt qua muôn vàn khó khăn. Điều này được thể hiện qua hình ảnh “ Chàng đi hết rừng rậm đến núi xanh, cỏ tranh xé tay, gai mây đâm chân, không màng ăn uống [...] Nhưng rồi chàng cũng đến được bãi thả trâu, bò, rồi bãi thả diều làng ông Đu, ông Đie”. Bất kể những khó khăn, chàng dường như mang theo nhiều hy vọng để đến được nhà của nữ thần. Dù cái kết của Đăm Săn không được tốt đẹp như chàng muốn nhưng nó như một hồi chuông cảnh tỉnh cho con người. Tuy nhiên, không thể phủ nhận sức mạnh và sự tự tin trong lời cảnh báo tử thần. Đối mặt trước nỗi sợ hãi lớn nhất của con người, Đăm Săn vẫn không chịu khuất phục mà cứ thong thả bước đi. Đó vừa là sự tự cao, vừa là ước mơ chinh phục thần linh của người Ê Đê xưa.
Trong hoàn cảnh đó, người Êđê luôn thể hiện tình yêu thiên nhiên, phong tục tập quán của người bản địa qua từng câu nói. Người dân tộc dựng những ngôi nhà dài khép kín, tiếng cồng chiêng để bên hiên mang theo hơi ấm khi khách đến nhà. Đây là những nét đẹp của người dân tộc mà không nơi nào có được. Tuy muốn chinh phục thiên nhiên nhưng thực chất người Êđê rất yêu thiên nhiên, biểu hiện của điều này thể hiện ở những chi tiết miêu tả thần mặt trời. "Tóc cô ấy vén ra sau tai thật đẹp. Cô bước ra khỏi phòng, cửa phòng sáng đèn. Nàng đi như cánh diều, không như nước nổi. Lỡ bước một bước, cô khựng lại. Đầu cô ấy cúi xuống, hoặc cô ấy ngồi với đầu hơi ngẩng lên. Giọng anh trong trẻo, người chưa tới mà tiếng nay đã vang. Không chỉ vậy, hình tượng người anh hùng còn được tác giả miêu tả chẳng khác gì một vị thần thực sự, dáng người cao lớn và mạnh mẽ được khắc họa chi tiết ở mỗi bước đi. Dù Đam San không thể cưới được Nữ thần Mặt trời và cuối cùng rơi vào vũng lầy nhưng cũng không thể khuất phục được dục vọng của người Ê Đê xưa. Họ luôn muốn chinh phục thiên nhiên, họ muốn có được sức mạnh sánh ngang với các vị thần. Tuy nhiên, chi tiết về sự thất bại của Đăm Săn cũng cho thấy họ đã ý thức được sự bất khả thi của nó. Tuy nhiên, đó vẫn là tư tưởng tiến bộ, mới mẻ của người Ê Đê xưa.
Sử thi Đăm Săn có giá trị tư tưởng và thẩm mỹ với hình thức cổ điển, phản ánh trực tiếp khát vọng hào hùng của buổi đầu lịch sử hình thành các bộ tộc Tây Nguyên. Tác phẩm bộc lộ toàn cảnh bức tranh tâm hồn của người Ê Đê thời xa xưa, khi tìm hiểu, họ bắt đầu nảy ra những ý tưởng vươn tới những tầm cao nhận thức mới về thế giới mà họ khao khát khám phá. Đỉnh cao của nó là sự kiện Đăm Săn đánh đuổi được Nữ Thần Mặt Trời, một sự kiện bi tráng, cao cả và anh hùng cũng được thể hiện ở mức độ tuyệt đối. Tuy nhiên, nét đặc sắc của bài ca Đăm Săn còn ở chỗ phản ánh sinh động phong tục, tập quán, cảnh vật và con người Tây Nguyên trong đời sống thường ngày của thời kỳ mẫu hệ. Tuy nhiên, vấn đề này chỉ là một nền tảng. Đăm Săn vừa là anh hùng văn hóa, vừa là anh hùng trận mạc, là người cực kỳ dũng cảm và luôn chiến thắng trong cõi người vì những lý do rõ ràng.
Áng văn trong bộ sử thi Đăm Săn đi chinh phục nữ thần mặt trời không chỉ đẹp về nội dung, hình ảnh mà còn chứa nhiều ý nghĩa hay. Nhân vật Đăm Săn được thần thánh hóa, như nguồn sức mạnh con người hy vọng có được trong tương lai. Những yếu tố tả và kể đều được xây dựng hợp lý, phối hợp hài hòa lên một câu chuyện gần gũi nhất với con người. Đây chính là một trong những nét đẹp của thủ pháp nghệ thuật trong thể loại sử thi, mang những đặc điểm đặc sắc của dân tộc Ê đê cổ.
